Dünya Halleri: 105

03-09 Temmuz 2023 tarihleri arasında gözümün önünden geçenler arasından bir seçki.

Enine çizgili amcalar çok kızıyor fakat akıllı telefon denen şey bu zamanda insanı kelime anlamıyla hayata bağlayan en önemli unsur. Devletimiz de sağolsun bu mecburi harcamamızdan payını sürekli artan iştahıyla alıyor. İletişim, telsiz, özel tüketim gibi başlıklar altındaki klasik vergiler dahi akılalmaz boyutlardaydı. Bu hafta katmerlendi.

Küçük bir azınlık için telefonu yurtdışından almak gibi bir umut vardı. Onun da harcı 6 bin liradan 20 bin liraya çıktı! Başka bir deyişle 6 yılda 134 KAT arttı. Bu sektörden en çok gelir elde eden markadan yola çıkınca görüyoruz ki üreticisi Apple’ın iPhone başına karı Türkiye Cumhuriyeti kadar değil.

Ama hemen üzülmeyin. Örneğin ABD’li müzikseverler de daha ucuz olduğu için konser izlemeye Avrupa’ya gidiyormuş. “Dağına göre yağan kar” işte böyle bir şey.

Bu hafta içeriğimiz yine bolkepçe. Hayrını görün.

---

Haftanın Tortusu

Microsoft ARGE ekibi, optimizasyon problemlerini çözmekte kullanılacak dünyanın ilk "analog optik bilgisayarını" üretti. Geleneksel bilgisayarlardaki transistörler yerine foton ve elektronları kullanan sistem, yüksek işlemci gücü gerektiren yapıların işlevini çok daha basit bir düzenek ve düşük maliyetle yerine getirebiliyor.

Ek bilgi: Şirketin yeni hedefi ise 10 yıl içinde kuantum tabanlı bir süperbilgisayar üretmek.

Apple'ın bilgisayar kapalıyken dahi bilgi yansıtmayı sürdürecek bir harici ekran üstünde çalıştığı iddia ediliyor. Monitör bu sayede hava durumu, saat gibi istenen bilgileri sürekli yansıtan bir akıllı panel olarak da kullanılabilecek. Benzer bir özellik iPhone 14 Pro ile kullanıma sunulmuştu.

Ek bilgi: Apple diğer yandan sonbaharda satışa sunmaya hazırlandığı artırılmış gerçeklik başlığı "Vision Pro" için üretim hedefini yarıya düşürdü. Kararın parça tedariği sebepli alındığı düşünülüyor.

Apple'ın finansal hizmetlerindeki çözüm ortağı Goldman Sachs, ortaklığı sonlandırma kararı aldığını açıkladı. Yerini American Express'in alması bekleniyor.

Meksika Rekabet Kurulu, ülkede hizmet veren dijital ürün ve hizmetlerin tekelci uygulamalarına yönelik soruşturma başlattı.

Dünyayı Saran Ağ

Meta (Facebook), Twitter'a rakip olarak geliştirdiği "Threads" adlı uygulamayı kullanıma sundu. Uygulama ChatGPT’nin de rekorunu kırarak sadece 16 saat içinde 30 milyon kullanıcıya ulaşmayı başardı. Bunda Instagram üzerinden tek tıkla Threads hesabı oluşturabilme ve mevcut takip listesini taşıma kolaylığının payını ihmal etmemek gerek. Instagram’ın (dolayısıyla Threads’in) CEO’su Adam Mosseri, yeni platformlarını güncel haber ve politikadan uzak tutmak istediklerini söyledi (”Instagram kadar tatlış bir Twitter” diye çevirebiliriz). Fakat elbette öyle bir şey olmadı ve Threads de sosyal ağların ortak kaderini paylaştı. Bence en ilginç ayrıntı, tanıtım metninin içinde geçen “yakında W3C standartlarıyla tam uyumlu, açık kaynaklı ve platformlar arası çalışabilir ActivityPub tabanlı yapıya geçeceğiz” cümlesi oldu. Hayırlısı bakalım.

Ek bilgi - 1: Twitter’ın “Mal Sahibi” Elon Musk vakit kaybetmeden “çalışanlarımı çaldınız, malımı kopyaladınız” nidalarıyla çamura yattı ve Meta’yı dava etmekle tehdit etti. Fakat bunu ispatlaması hiç de kolay değil. Twitter'ın kurucusu ve eski CEO'su Jack Dorsey ise paylaştığı bir tweet ile uygulamanın topladığı kişisel bilgilerin fazlalığına dikkat çekti.

Ek bilgi - 2: Pek bahsedilmeyen küçük bir ayrıntıya dikkat çekeyim. Threads uygulamasını kullanıcı sözleşmesine göre hesabınızı istediğiniz zaman askıya alabiliyorsunuz. Fakat silmek isterseniz Instagram hesabınızı da silmeniz gerekiyor!

Ek bilgi - 3: Threads uygulaması mahremiyet odaklı özelliklerinin eksikliği sebebiyle henüz Avrupa Birliği üye ülkelerinde kullanılamıyor.

Ek bilgi - 4: Söylememe gerek yok sanıyorum. Her masada varız.

Elon Musk'ın verileri fütursuzca kullanan yapay zeka şirketlerini gerekçe göstererek okunabilecek tweet'lere sınırlama getirmesi, şirketin Tweetdeck adlı ürününün sadece onaylı (paralı) üyeler tarafından kullanılabilir hale gelmesine sebep oldu.

Ek bilgi: 400 milyon kullanıcıya sahip Twitter'ın ücretli sürümü ilk haftalarda 150 bin kullanıcıya ulaştıysa da Mayıs ayında 68 bine geriledi.

Yoluna sessiz sedasız devam eden sosyal ağ Snapchat'in ücretli sürümü 1 yıl içinde 4 milyon kullanıcıya ulaştı.

İçerik kurallarını ihlal ettiği gerekçesiyle Kamboçya Başbakanı Hun Sen'in hesabının askıya alınmasına karar veren Meta Üst Kurulu hükümet tarafından kınandı.

Ek bilgi: 88 ülkeden 650 bağımsız üyenin ortak çalışmasıyla hayata geçen Meta Üst Kurulu 20 yönetim kurulu üyesiyle faaliyet gösteriyor.

Çin, finansal istismar ve para aklama suçlamasıyla yürüttüğü soruşturmayı tamamlayarak ülkenin en büyük iki teknoloji devi Ant Group ve Tencent şirketlerine 1 milyar dolar para cezası kesti.

Yapay Zeka Gündemi

İlginç bir gelişmeyle başlayalım: OpenAI şirketinin popüler yapay zeka botu ChatGPT’nin trafiği (kullanım oranı) yüzde 9,7 oranında düştü. Ziyaretçi sayısı ise yüzde 5,7 azaldı.

ChatGPT’yi kullanıyor olsa da (Microsoft’un arama motoru) Bing, bu akımdan en akıllıca nasiplenen marka oldu.

Ek bilgi: OpenAI diğer yandan ChatGPT’nin üstünde çalıştığı GPT-4 modelini genel kullanıma açtı. Böylece uygulama geliştiriciler API üstünden kendi çözümlerine GPT-4 yeteneklerini yerleştirebilecek.

Yazılı metinleri görsellere çeviren yapay zeka ürünlerine bir yenisi de Alibaba’dan geldi. “Tongyi Wanxiang” adlı araç OpenAI şirketinin DALL-E hizmetiyle rekabet etmeyi hedefliyor (o nasıl bir ürün ismidir kardeşim?).

Birleşmiş Milletler, WFP üzerinden afet ve savaş bölgelerine yapacağı gıda sevkiyatını önümüzdeki yıldan itibaren yapay zeka destekli otonom araçlarla gerçekleştirecek. Sebebiyse yardım konvoylarına yönelik saldırılarda hayatını kaybeden gönüllü çalışanlar.

BM’nin aracı 1 ton gıda taşıma kapasitesine sahip olacak.

Avrupa Birliği ve Japonya yapay zeka odaklı çip ve yarıiletken üretiminde stratejik ortaklığa hazırlanıyor. Kararın temelinde Çin'e bağımlılığı azaltmak yatıyor.

Ek bilgi: Çin bu hafta yarıiletken sektöründe kulanılan ve büyük bölümüne sahip olduğu stratejik madenlerin ihracına yönelik kısıtlama kararı almıştı.

Uzun zamandır (en azından algısal olarak) küresel teknoloji yarışından kopan Japonya, yapay zekayı yeni bir ulusal fırsat olarak görüyor. Ekonomi Bakanı Yasutoshi Nishimura öğrencilere yaptığı bir konuşmada bu alandaki küresel devlerin birçoğunun Japonya’dan çıkmasını hedeflediklerini söyledi. Hayaller arasında NVIDIA’yı geride bırakmak da var.

Çin, yapay zeka algoritmalarının kullandığı geniş dil modelleri (LLM / Large Language Models) için ulusal standartları belirleyecek bir kamu kurumunu hayata geçirdi. Yeni yapı Çin Elektronik Standartları Enstitüsü’ne bağlı olarak çalışacak.

Grammys Müzik Ödüller’nin CEO’su Harvey Mason, yapay zeka tarafından üretilmiş şarkıların da yarışmaya katılabileceğini duyurdu. Tek koşul, içinde insan katkısının da bulunması. (Geçtiğimiz haftaya dek yapay zeka destekli bestelerin başvurusu kabul edilmiyordu.)

Keşif, İcat ve İnovasyonlar

Her hafta “mobilite” konusunda birbirinden ilginç ürün ve çözümlere denk geliyorum. Bazıları (hepsi değil, bazıları) “bunları ödüllendirmeli mi yoksa tertemiz bir sopa mı çekmeli?” tarzı ikilemlere itiyor. Fakat insan biraz da böyle şeylerle uğraştığı için insan. Buyrun 5 örneğine.

Stephane Rousson, insan gücüyle ilerleyen deniz araçları kategorisinde 30 yıldır kırılamayan rekorun yeni sahibi olmaya niyetli. Fransa bisiklet şampiyonu Rousson, geliştirdiği (elbette ki pedallı) tasarım ile 1991 yılında ulaşılan saatte 18,5 knot hızını aşmayı deneyecek.

Gençliğini oto sanayi sitelerinde heba edenlerin bütün çılgınlıklarını unutturan bir proje “Carmagheddon” adlı modifiye ekibinden geldi. Fiat Panda aracın geldiği hal aşağıda. Daha da fantastik şeyler görmek isterseniz Instagram hesaplarına girin. (Bence girmeyin!)

İtalyan araçlarına genel bir zaafım var. Fiat’ın Topolino modeli de onlardan biri. Yeni elektrikli serisinin kendisi 1 güzelse reklamı 10 güzel. Hangisini daha çok sevdim bilemedim. Bir aracın gerekçesi bu kadar güzel anlatılamazdı.

Graham ve Diane Sykes adlı çift tarafından üretilen "buharlı motosiklet" katıldığı yarışta saatte 264 kilometre hıza ulaşarak rekor kırdı. "Force of Nature" (Doğanın Gücü) adlı araç yarış sonundaki turunda 467 km/s sürate çıkmayı başardı.

Hollandalı "Eco-runner" takımının geliştirdiği hidrojenle çalışan "Bubble Car" adlı araç, saatte ortalama 45 km hızda ve sadece 1 litre yakıtla 2 bin 448 kilometre yol alarak Guinness Rekorlar Kitabı'na girdi.

Çin, “maglev” kategorisindeki yeni treniyle saatte 891 km hıza ulaşarak dünya rekorunu kırdı. (Maglev sistemi yarattığı manyetik alan ile raylardan yükselerek teması kesen, dolayısıyla sürtünmeyi azaltarak çok daha yüksek hızlara ulaşmayı sağlayan bir teknik.)

Nikola Tesla'nın yüz yıl önce kurduğu "havadan elektrik üretme" hayali gerçeğe dönüşmek üzere. "Higroelektrik" adlı bu teknik üzerine çalışan Portekiz merkezli Massachusetts Üniversitesi, havadaki nemden az miktarda fakat sürekli enerji üretmeyi başardı. Bu amaçla üretilen insan saçının beşte biri inceliğinde ve pul büyüklüğündeki prototip 1 mikrowatt enerji üretebiliyor.

Britanya Ordusu 4,6 milyon sterlin yatırımla piyade birliklerinin A3 tüfeklerine insansız hava araçlarına kitlenerek vurma kabiliyeti kazandıran "SMASH" kodlu bir kontrol sistemi ekledi.

Hong Kong Üniversitesi "Komagataeibacter xylinus" adlı bakteriyi kullanarak "yenebilir ambalaj" üretti. Doğada çözülmesi 200 yıla kadar uzayabilen plastiğin yerini alması hedeflenen madde, kolay imal edilebilir yapısıyla dikkat çekiyor. (Ve yenmese dahi doğada kolayca çözülüyor.)

Britanyalı "Moolec" adlı girişim, yoğun protein içeren domuz etinin besleyiciliğine denk (ayrıca üretim bedeli ve iklim etkisi adına çok daha düşük maliyetli) bir soya bitkisi geliştirdi. Yöntemin temelini soya tohumuna moleküler tarım teknikleriyle domuz geni eklenmesi oluşturuyor.

Yepyeni bir helal / haram tartışması filizleniyor.

Sürdürülebilir ve inovatif ürünlere odaklanan Kao adlı bir girişim (Türkiye’ye de de yükselen bir soruna dönüşen) sivrisineklere karşı böcek zehri içermeyen bir sprey icat etti. Ürün, sivrisineklerin doğal yapısını kendine karşı kullanıyor. Normalde bu canlıların kanat ve bedenleri su tutmuyor. Hatta bedenlerinde ıslanmalarını engelleyen bir katmana sahipler. Ancak Kao’nun sıvısı kanatlarına yapışmayı başarıyor ve dengelerini bozarak onları düşürüyor. Böylece karınca ve örümcek gibi doğal avcılarına yem oluyorlar.

Dünyanın 3D yazıcıyla üretilen en büyük yapısı ABD’nin Florida eyaletinde yükseliyor. COBOD şirketi tarafından yürütülen proje 939 m2 kullanım alanlı ve kasırgalara dahi dirençli olacak.

Sağlık Olsun

Diş çıkaran ilk ilaç Japonya'da klinik deney safhasına geçti. Kitano Tıp Enstitüsü tarafından geliştirilen formül, genetik bozukluk sebebiyle dişleri eksik (anadonti) hastalarını hedefliyor. İlacın 2030 yılında kullanıma sunulması hedefleniyor.

Birleşik Krallık Demans Araştırma Enstitüsü’nin 103 bin 712 kişi üstünde yürüttüğü çalışma, akıllı saatlerden toplanan veriler ışığında Parkinson hastalığının teşhisinin belirtiler ortaya çıkmadan 7 sene önce tespit edilebileceğini gösterdi.

Ek bilgi: Genellikle 50’li yaşlarda ortaya çıkan Parkinson hastalığı erken dönemde hafif titreme, hareket yavaşlığı, kasılmalar, depresyon, koku kaybı ve hafıza sorunlarıyla kendini gösteriyor.

ABD / Pacific Northwest Ulusal Laboratuvarı, tip 1 diyabet hastası çocuklarda belirtilerinin ortaya çıkmasından aylar önce kanda özel bir protein setinin oluşmaya başladığını keşfetti. Bu bulgunun hastalığa yönelik yeni tedavi yöntemlerinde rol oynaması bekleniyor.

Danimarka / Kopenhag Üniversitesi'nin çalışması menopoz dönemindeki kadınların hormon tedavisinde kullanılan bazı ilaçların demans (bunama) hastalığına sebep olduğunu belirledi. 18 yıl süren araştırma, 55 bin 890 sağlıklı birey ve 5 bin 589 demans hastası üzerinde yürütüldü.

---

Kapanış Notları

Bu hafta Oksijen gazetesinde modern yaşamın gizlemeyi başardığı en büyük sırlarından “köle emeği” konusuna değindim. Mecazi anlamda değil üstelik. Resmen köle. Bir değil, binlerce değil; 50 milyon kişi üstelik.

Son hatırlatmalar

Aşağıdaki forma e-posta adresinizi yazarak (ücretsiz) abone olabilirsiniz.

Dilerseniz Patreon sayfam üzerinden bu çabamı maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.

Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋‍♂️