Dünya Halleri: 110

29 Ağustos - 03 Eylül 2023 tarihleri arasında gözümün önünden geçenler arasından bir seçki.

1 aylık molanın ardından merhaba 🙋‍♂️

Sanıyorum okul çağımdan beri en uzun tatilimdi.

Bu süre boyunca sosyal medyaya neredeyse hiç bakmadım. Ekranlar için ayırdığım zamanı dağ gibi yığılı e-postaları yanıtlamak için kullandım. (Bazıları 2 yıldır gelen kutumda bekliyordu. Çoğunu cevapladım.)

Okumak için umduğum kadar zaman yaratamadım. Yine de biriken dergi, kitap ve gazetelerin hatırı sayılır bir kısmını eritmeyi başardım. Hayalini kurduğum kadar uyuyamadıysam da bir şeye yetişme ya da bir şeyi yetiştirme tedirginliği yaşamadan uyanmak çok güzeldi.

Bolca hayal kurdum. Olmayacak hedefler koydum. Bir kısmı daha düşünürken yordu; vazgeçtim. İnsanları seyrettim, uzun notlar tuttum. Güzel filmler, belgeseller izledim. Toprağa bastım, ağaçlara dokundum, günbatımlarını izledim. Hayatımda ilk defa köpek dolaştırdım. Çok güzel kediler sevdim.

Nihayetinde “sıkıldım”. Dahası, tedirgin oldum. Beni hayata esas bağlayan şeyin ara verdiğim o koşturmaca olduğunu anladım. Evvelden yakındığım her şey şu an (en azından şarjım yeniden azalıncaya kadar) eskisinden daha makul, kıymetli ve anlamlı geliyor. İş dünyasında çalışmaya ara vermenin yasalarla düzenlenmesinin; hatta bir mecburiyet olarak tanımlanmasının sebebi bu olsa gerek. Hayatın diğer kısımlarında da işe yarayacak bir yöntem olduğuna eminim.

Şimdi gelelim dünya meselelerine.

---

Haftanın Tortusu

ABD ve Avrupa ile Çin arasındaki ticaret savaşının merkezine oturan çip endüstrisinin en büyük oyuncularından Güney Kore, yeni bir önlem üzerinde çalışıyor. Hazırlanan yeni yasa doğrultusunda teknoloji şirketlerine ait bilgilerin sızdırılması endüstriyel casusluk kapsamına alınarak çok daha yüksek cezalara tabi olacak.

Ek bilgi: Ülkede bu kapsamda yürütülen soruşturmalarda sadece Temmuz ayında 77 kişi tutuklanmıştı.

Dünyayı Saran Ağ

ABD / Indiana Üniversitesi’nin Twitter odaklı araştırması, yapay zeka sohbet botlarını kullanarak dolandırıcılık yapan binden fazla bot hesabın bulunduğunu belirledi. Bu yapılar genellikle sahte kripto paralara yatırım yaptırmayı ya da kripto cüzdanlardan para sızdırmayı hedefliyor. Tıklama dürtüsünü tetikleyen sahte haber kaynakları da aynı araştırmada dikkat çekilen bir diğer sorun oldu.

ABD emniyet teşkilatı FBI, 15 yıldan beri yüz binlerce internet kullanıcısının hayatını karartan ve “QBot” olarak da bilinen “Qakbot” adlı yapıyı çökertti. Yasadışı yollarla elde ettiği 8,6 milyon dolarlık kripto varlığına el konulan bot ağı Fransa, Almanya, Hollanda, Birleşik Krallık, Romanya ve Litvanya devletlerinin desteğiyle uzun süre takip edildi. 3 gün süren operasyonda şebekenin dünyanın çeşitli ülkelerindeki 52 sunucusuna el kondu. 700 binden fazla bilgisayara bulaşan bot ağı fidye isteme, banka hesaplarına sızma, şifre çalma gibi birçok musibetin kaynağıydı.

Meta, 4 yıl önce hizmete geçen ve Facebook, Instagram, Tiktok, Twitter, Substack başta olmak üzere Çin dilindeki birçok web sitesinde faaliyet gösteren dev bir propaganda ağını “imha etti”. Şirket sadece kendisine ait Facebook’ta 7 bin 704 hesabın, 954 sayfanın ve 15 grubun; ayrıca 15 Instagram hesabının bu dezenformasyon ağı için çalıştığını tespit etti. (Son 6 yılda Meta bu şekilde faaliyet gösteren Çin kökenli 6 yapılanmayı daha tespit ederek kapatmıştı.)

Her ülkenin propaganda afişlerinin birbirine bu kadar benzemesi bana hep ilginç gelmiştir. Devletlerin vatandaş tahayyülünün altından kabarıp uç veren olmamışlıklar.

İkinci dönemi için yürüttüğü seçim kampanyasındaki kışkırtıcı tavrı sebebiyle 45. ABD Başkanı Donald Trump’ın sosyal hesapları askıya alınmıştı. Elon Musk’ın satın almasının ardından en aktif olduğu Twitter hesabına yeniden kavuşan Donald Trump, yıllar süren sessizliğini bozarak bu hafta yeniden “faaliyete geçti”. Georgia Hapishanesi’ne teslim olurken çekilen sabıka fotoğrafını “Seçime müdahale. Asla teslim olma!” ibaresiyle paylaşan Trump, 255 milyondan fazla görüntülenme (ve 7 milyon dolardan fazla bağış) topladı.

Dijital arşivlerimize bir ekran görüntüsü daha yerleşti.

Elon Musk X adını verdiği Twitter’da görüntülü ve sesli arama hizmetinin başlayacağını duyurdu. (Bir soruya yanıt olarak iletişimin kriptolu olMAyacağını, kalitenin mahremiyetten daha önemli olduğunu belirtti. 🤦‍♂️)

Instagram ise TikTok rekabeti çerçevesinde 10 dakika uzunluğunda Reels kayıtlarına izin vermeye hazırlanıyor.

Kar amacı gütmeyen sivil inisiyatif Eko, Avrupa Birliği’nde yürürlüğe giren “Dijital Hizmetler Yasası” özelinde (AB sınırları içinde 45 milyondan fazla üyeye sahip) 19 sosyal ağ üzerinde bir deney yürüttü. Bu kapsamda sisteme yüklenen ve aralarında Avrupa Parlamentosu üyelerine suikast çağrısı da içeren 13 reklamın 8’i itiraz görmeden yayına alındı.

Ek bilgi: AB Dijital Hizmetler Yasası, dijital platformlara küresel cirolarının yüzde 6’sına varan para cezasının yanısıra faaliyetini tamamen durdurma yetkisine de sahip.

Meta’nın Avrupa Birliği’nin düzenlemeleriyle uyumlu hale gelmek için daha pratik bir fikri var: Reklamsız Instagram ve Facebook! Elbette böyle bir şeyin bir bedeli olacak. (Siz öder miydiniz?)

Yapay Zeka Gündemi

ChatGPT’nin üreticisi OpenAI, yıllık 1 milyar dolar ciro hedefine doğru ilerlediklerini açıkladı. Piyasa tahminleri şirket gelirinin bu yıl için 200 milyon dolar seviyesinde kalacağını söylüyordu.

Ek bilgi: OpenAI Nisan ayında bir dizi küresel yatırımcı grubuna 29 milyar dolar değerleme üzerinden 300 milyon dolarlık hisse satışı yapmıştı. Erken döneminde yaptığı bir anlaşma, en büyük yatırımcısı olarak Microsoft’a OpenAI’ın gelirinin yüzde 75’ini alma hakkı tanıyor.

Çin, biraz gecikmeli de olsa vatandaşlarına ChatGPT türevi hizmet sunacak “yerli ve milli” yapay zeka botlarının kullanımına izin verdi. Çin Siberuzay İdaresi tarafından onaylanan ilk yapay zeka botu (”Çin’in Google’ı” olarak da anılan) Baidu’nun “Ernie” adlı ürünü oldu.

ABD Hükümeti Nvidia ve AMD’nin Çin’e yönelik yapay zekaya özel çip ihracatına kısıtlama getirmişti. Yönetim bu hafta bu yaptırımı bazı Ortadoğu ülkelerini de kapsayacak şekilde genişletti.

IBM’e bağlı İş Değeri Enstitüsü’nün 28 ülkeden 3 bin yöneticiyle gerçekleştirdiği anket, yapay zekanın gelişimi sebebiyle önümüzdeki 3 yıl içinde dünya genelindeki mevcut çalışanların yüzde 40’ının; diğer bir deyişle 1,4 milyar kişinin yeni yetenekler kazanmak zorunda olduğunu ortaya koydu.

İş dünyasının aradığı niteliklerde en çok yükseliş “zaman yönetimi ve önceliklendirme becerisi”. En büyük düşüş ise 2016 yılında ilk sırada yer alan “bilim, teknoloji, mühendisik ve matematik”. Dehşet verici bir veri.

Geçtiğimiz günlerde yaşanan orman yangınlarıyla harabeye dönen ve 116 kişiye mezar olan Hawaii’nin Maui adası fırsatçıların da ilgi odağı oldu. E-ticaret platformu Amazon’da satışa sunulan ve yangının bir komplo olduğunu belgelediğini iddia eden 87 sayfalık kitap bir anda en çok satanlar listesine girdi. Ancak kısa sürede kitabın ChatGPT benzeri bir yapay zeka botuna yazdırıldığı ve tamamen sahte bilgilere dayandığı ortaya çıktı. Dr. Miles Stones mahlasıyla yayımlanan “Fire and Fury” adlı kitap yayından kaldırıldı.

Google, kendi yapay zeka araçlarıyla üretilen görseller için dijital parmakizi (watermark) uygulamasını hizmete sundu. “SynthID” adlı çözüm telif hakları dahil olmak üzere her tür yasadışı kullanımın takibinde yardımcı olacak.

Yapay zekanın yakın gelecekte başımızı epey ağrıtacak siber güvenlik kesişiminden doğan yepyeni tehditlerden biri de “prompt injection” adlı teknik. Ben bağlantısını bırakayım, meraklısı bakar elbet. (Aşağıdaki videodan da anlayacağınız üzere çok, ÇOK acayip işler...)

Keşif, İcat ve İnovasyonlar

Japonya merkezli “Serendix” adlı girişim, 3D yazıcılarla ev üretme tekniğindeki en hızlı ve ekonomik çözümlerden birine imza attı. Şirketin bu yöntemle sadece 44 saatte inşa ettiği (Japonya deprem yönetmeliğine uygun) “Fujitsubo” adlı ev konsepti, 37 bin 600 dolar maliyete sahip.

Kripto Gündemi

Karşılaştığım EN TUHAF vakalardan biriyle devam ediyoruz.

Başta emeklilik planları olmak üzere çeşitli ürünler sunan “Prime Trust” adlı finans şirketi iflas etti. Olayın ayrıntıları baştan sona hicran ile komedi arası dalgalanan bir film senaryosu gibi: Prime Trust, bir müşterisinin parasını çekmek istemesiyle cüzdanlarından (“kasalarından” da diyebiliriz) birinin şifresini kaybettiğini fark eder. Telafi etmek için çelik levhalar üzerine lazer ile kazıdıkları kurtarma şifresini kullanmak ister ancak onun da kaybolduğu ortaya çıkar! 38,9 milyon doların bulunduğu cüzdana erişemeyen firma, meseleyi müşterilere (ve resmi makamlara) çaktırmadan toparlamak adına 76 milyon dolar harcayarak piyasadan topladığı kripto paralarla yükümlü olduğu ödemelerin bir kısmını gerçekleştirir. Ancak sermayesi tükenince kalan yükümlülüklerini yerine getiremez. Nihayetinde durumu resmi kurumlara itiraf ederek iflas başvurusunda bulunur.

Sizin de gözünüzde bu sahne canlanmadı mı?

ABD Hükümeti kripto varlıkların vergilendirilmesini düzenleyecek tasarıyı kamuoyuna sundu. Yeni yasa aracı kurum ve borsaların tüm müşteri bilgilerini ve varlıklarını Gelir İdaresi ve Hazine Bakanlığı ile paylaşmasını zorunlu kılıyor. Aynı kapsamda 10 bin doları aşan bütün transferler de ilgili kurumlara bildirilmek zorunda olacak.

“Dijital Euro” sistemine geçiş sürecindeki Avrupa Birliği’nde ilk itiraz İspanya’dan geldi. Merkez Bankası Başkan Vekili Margarita Delgado, Avrupa Birliği Merkez Bankası’nın bu düzenlemenin mevcut bankacılık sistemine olası etkilerine dair daha kapsamlı bir bilgilendirme yapması gerektiğini belirtti.

Göklerden Gelen Haberler

5 Ağustos’ta “Chandrayaan-3” aracıyla Ay yüzeyine başarılı bir iniş gerçekleştiren Hindistan Uzay Ajansı’nın yeni hedefi Güneş. Bu görevde kullanılanacak “Aditya-L1” adlı gözlem aracı Eylül ayının ilk haftasında fırlatma rampasındaki yerini alacak. 1,5 milyon kilometrelik güzergaha sahip proje, Güneş’in Dünya iklimine yönelik etkilerini inceleyecek.

SpaceX’in ABD, Avrupa, Japonya ve Rusya’nın astronot ekibini taşıyan kapsülü Uluslararası Uzay İstasyonu’na (ISS) başarıyla yanaştı. 30 saatlik yolculuğun ardından gerçekleşen kenetlenme ile istasyondaki yerini alan ekip 6 ay boyunca çeşitli çalışmalar yürütecek.

Ek bilgi: Ukrayna işgalinin ardından gerilen ilişkilere rağmen ABD yetkilileri Rusya’ya ait “Soyuz MS” aracı ile ISS’ye yapılacak seferde bir ABD astronotu daha taşımak üzere anlaştı. (Rusya bir süre önce kendi istasyonunu inşa etme kararı alarak ISS programından ayrılacağını duyurmuştu.)

Sağlık Olsun

Avustralya’da dünyada ilk defa örneğine rastlanan bir şekilde 64 yaşındaki bir kadının beyninde parazit bulundu. Hayvandan insana geçen türden parazitin kadının doğadan topladığı ıspanak benzeri “Ophidascaris robertsi” adlı bitkiden geçtiği düşünülüyor. Karın ağrısı, isal, kuru öksürük ve terleme şikayetiyle hastaneye ilk olarak 2021 yılında başvuran kadının vücut taramasında parazit bulunamayınca taburcu edilmiş ancak 2022’de unutkanlık ve depresyon şikayetiyle yeniden hastaneye başvurmuştu. Bu sayede çekilen beyin MR’ı, 8 santimetreye ulaşmış paraziti tespit edildi ve bu hafta ameliyatla çıkarıldı.

Belçika / Antwerp Üniversitesi tarafından yürütülen bir araştırma, çevreci kaygılardan dolayı tercih edilen kağıt tabanlı kamışların (pipetlerin) pek de çevre dostu olmadığını ortaya koydu. Sonuçlara göre bu ürünlerin yüzde 90’ı doğada kendi başına yok olmayan kimyasal bileşenler içeriyor. En çok karşılaşılan PFOA adlı kimyasal, yüksek kolestrole, bağışıklık direncini azaltmaya ve bazı kanser türlerine sebep olduğu için 2020 yılından bu yana küresel çapta yasaklı.

ABD / Montana Üniversitesi, yüksek doz Fentanil ve eroin sebebiyle ölümleri engelleyecek bir aşı geliştirdi. Hayvanlar üzerindeki deneylerde sağlanan başarının ardından insan üstünde ilk faz denemelere geçildi.

Avustralya / Monash Üniversitesi, ağız yoluyla alınan ve kötü kolestrolu yüzde 65 oranında bertaraf eden bir ilaç üretti.

---

Kapanış Notları

Bu hafta Oksijen gazetesindeki yazımda teknoloji, iklim ve iş dünyasının dönüşümü gibi farklı sebeplerle milyarlarca kişinin yaşadığı yeri terk etmek zorunda kalma ihtimaline yer verdim. Sadece göçenin değil, göçülen diyarın sakinlerinin de etkileneceği kaçınılmaz bir senaryo.

Son hatırlatmalar

Aşağıdaki düğmeye tıklayarak bu bültene (ücretsiz) abone olabilirsiniz.

Ve hatta Patreon sayfam üzerinden bu çabamı maddi katkılarınızla desteklemeniz de mümkün.

Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋‍♂️