Dünya Halleri: 118

23-29 Ekim 2023 tarihleri arasında gözümün önünden geçenler arasından bir seçki.

Ben bu satırları yazarken bültenimizin abone sayısı 49 bin 992 kişiydi. Demek ki artık kabaca 50 bin kayıtlı okuyucuya sahip bir yayınız (İstatistiklere göre bülteni abone olmadan okuyanlar çoğunlukta). Sıradaki üye hedefimiz 100 bin olsun madem.

Bu vesileyle bir de çağrı: Aranızda Dünya Halleri’nin reklam ve benzeri işbirliklerini pazarlayabilecek kişi ya da kurumlar varsa lütfen referanslarıyla bana ulaşsın. Bunlar benim becerebileceğim şeyler değil. Fakat sürekliliği sağlamak adına hayati önem taşıyor.

Bu hafta aslında cumhuriyetin 100. yılına özel bir sayı hazırlayacaktım. Gelgelelim, Türkiye’nin dışındaki alemi aktarmayı hedefleyen bu yayının ruhuna aykırı olacağını düşünerek o derlemeyi Oksijen gazetesindeki yazımda yaptım.

Cumhuriyetimizin 100. yılı hepimize kutlu olsun!

---

Haftanın Tortusu

Küresel Uzaktan Çalışma Endeksi’nin 2023 raporuna göre dünyada (daha doğrusu 108 ülke arasında) uzaktan çalışmaya en uygun ilk 3 ülke sırasıyla Danimarka, Hollanda ve Almanya. (Meraklısına ek bilgi: Türkiye “Katar’ın ardından” 57. sırada yer alıyor.)

Tarihin en büyük bilim-kurgu müzayedesi rekor satışla kapandı. Aralarında Star Trek dizisinde kullanılan cihazlardan Star Wars filminin kostüm ve maketlerine kadar uzanan 551 parçalık koleksiyonda en yüksek fiyata ulaşan ürün 3 milyon 135 bin dolar ile 1977 yapımı “Star Wars: Episode IV - A New Hope” filmindeki “X-wing Starfighter” uzay aracının maketi oldu.

Müzayede envanterinden birkaç örnek ve ulaştığı bedel.

ABD / California merkezli Atom Computing tarafından geliştirilen 1.000 kubit  sınırını aşan ilk kuantum bilgisayar tanıtıldı. Bir önceki rekor 443 kubit ile IBM imzalı “Osprey” modelindeydi. Geleneksel bilgisayar platformunun aksine sayısal artışlar (şimdilik) performansa aynı oranda yansımıyor zira kapasitenin bir kısmı hata düzeltme işlevinde kullanılıyor. Tamamen hatasız bir kuantum bilişim altyapısının epey zaman alacağı düşünülüyor.

Ek bilgi 1: Telefon ve bilgisayarlardan oluşan mevcut bütün bilişim altyapımız “bit” denen (ve “megabit” gibi terimlerden aşina olduğumuz) 1 ve 0 değerine sahip değişkenler ile çalışıyor. Kuantum bitleri (qubit / kubit) ise 1 ve 0’ın yanısıra, mimarisine göre farklı değerler de alabiliyor.

Ek bilgi 2: “Kuantum bilgisayar hangi derdime derman olacak?” diyenler için Webtekno anlaşılır bir dille güzel bir derlemeye imza atmış. Euronews ise konuya daha geniş bir çerçeveden bakarak hayatımızda değişecekleri ele almış.

Ek bilgi 3: Kuantum bitlerinin İngilizcedeki orijinal karşılığı “Qubit” (Quantum Bit). Neyse ki ve en azından Türkçede “quantum” yerine “kuantum” terimini yerleştirmeyi başardık. Dolayısıyla “qubit” yerine “kubit” desek daha doğru ve anlaşılır olacak. Ben öyle yapacağım.

Paragraflarca adını andığımız kuantum bilgisayar da bu.

Akıllı telefon kategorisi işlemci hızı artırma, kamera yazılımına yüklenme gibi tam olarak neye derman olduğu anlaşılamayan ayrıntıların içinde mühendislerin ıslak fantezilerine boğulmuş gibi. Paralel bir rekabet ise form konusunda ilerliyor. Katlanır seriyi Samsung sahiplenmiş gibi görünüyor. Bu alanda epeydir sesi pek çıkmayan (ve 95 yaşına basan) Motorola ise bu hafta “kıvrılabilir” formlu modeliyle yepyeni bir kulvar daha açtı.  Android işletim sistemli ve 6,9 inç “FHD+ pOLED” ekranlı cihaz normal kullanımda alıştığımız boyut ve oranda. Ancak istenirse kıvrılarak masada duracak şekilde ya da daha ilginci bileklik şeklinde kıvrıldığında akıllı saat benzeri bir işleve kavuşuyor.  Yapay zeka destekli kişiselleştirme yetenekleri de dikkat çekici.

Çin’in ticaret savaşı kapsamındaki ABD’nin ambargolarına karşı hammadde ihracatına kısıtlama getirmesi, pil üretim sektöründe panik yarattı. Bu alanda kullanılan “grafit” madeninin yüzde 65’ini Çin tek başına üretiyor.

Küçük boyutlu sürücüsüz (otonom) teslimat robotları küçük paket taşımalarında özellikle ABD ve bazı Avrupa ülkelerinde artan oranda tercih ediliyor. Kilitli haznesindeki ürünü verilen koordinata ulaştıran araçlar, e-ticaret sitesinin alıcıya verdiği özel şifre ile açılıyor ve teslimat tamamlanıyor. Kulağa gayet güzel gelen bu seçeneğin tadı, bu hafta yapılan bir “sahte ihbar” ile bir miktar kaçtı. ABD / Oregon’da araçlardan birine bomba yerleştirildiği iddiası sebebiyle kullanıcılar hiçbir robotun açılmaması konusunda uyarıldı. Araçların üreticisi Starship, ihbarın bir şaka olduğunu açıkladı. (Yine de bu şakanın bazılarına endişelendirici türden bir ilham verdiği de kesin.)

Android tabanlı e-kitap okuyucularıyla tanınan Onyx, iş ve kişisel kullanıma yönelik renkli e-kağıt ekranlı iki yeni model tanıttı. 10 inçlik seride “Boox Note Air3 C” kişisel, “Boox Tab Ultra C Pro” ise iş amaçlı kullanıma yönelik geliştirilmiş. Kaleido 3 teknolojisine sahip modeller 4 bin 96 renk desteğine sahip.

ABD / California Eyaleti, General Motors şirketine ait “Cruise” adlı girişimin otonom araçlarla sunduğu taksi hizmetine yönelik izin belgesini askıya aldı. Karara gerekçe olarak kamu güvenliğine yönelik tehlikeler gösterildi. Şirket kararın ardından ülke genelindeki hizmetlerini durdurdu.

Apple, “AirPods” adlı kablosuz kulaklık setinin C tipi USB ile şarj olan sürümlerini önümüzdeki sene piyasaya sürecek.

Dünyayı Saran Ağ

Google’ın internet servis sağlayıcısı “Google Fiber”, Nokia tarafından geliştirilen 25G (pasif optik ağ) teknolojisi ile 20gbps hızında internet erişimi sunacak.

Elon Musk, uydular üstünden internet erişimi sunan Starlink’in “uluslararası kuruluşların onayını alması halinde” (telefon ve internet hizmetinin kesik olduğu) Gazze’deki insani yardım çalışmaları için hizmet vereceğini açıkladı.

Google Maps hizmeti, Rusya - Ukrayna Savaşı sürecinde (cebinde telefon taşıyan) askerlerin hareketliliğini gözlemlemek için “açık istihbarat kaynağı” olarak yoğun şekilde kullanılmıştı. Hatta Google bir dönem Rus askeri tesislerini bulanık göstermeye başladığı sebebiyle protesto edilmiş, ardından “yapmadık öyle bir şey” açıklaması yapmak durumunda kalmıştı. İsrail - Hamas Savaşı sürecinde işler değişti. Şirket bölgeye yönelik bilgileri geçici olarak durdurdu.

X (Twitter) bu hafta iki yeni ücretli abonelik seçeneği daha duyurdu. (ABD için) aylık 16 dolar fiyatlı “Premium Plus” paketi, yanıtlarınızın daha fazla görünür olmasını sağlıyor. Aylık 3 dolarlık “Premium Basic” ise mavi onay rozeti verMEmekle birlikte yine bir miktar daha görünürlük kazanmanızı sağlıyor. Türkiye’de de hizmet veren geleneksel “Premium” paketi geçerliliğini koruyor.

Elon Musk’ın Twitter’ı satın almasının yarattığı tepki ve belirsizlik bir dizi emsal girişimin doğmasına sebep olmuştu. Google, Twitter ve Discord’un eski çalışanları tarafından bu kapsamda kurulan sosyal ağ Pebble, 1 Kasım’da  kapanacağını duyurdu.  Gerekçeye olarak istenen kullanıcı sayısına ulaşılamaması gösterildi. (Sitenin üye sayısı 20 bini geçememişti.)

Aynı dönemde Meta tarafından hayata geçirilen sosyal ağ Threads ise aylık 100 milyon aktif kullanıcıya yaklaştı. Mark Zuckerberg birkaç sene içinde milyar seviyesinde aktif kullanıcıya ulaşacaklarını iddia etti.

TikTok, bazı hesaplara 15 dakika süreli video desteği tanımladı (üst sınır normalde 10 dakika). Bu hamle ilginç çünkü TikTok herkesin zihninde “kısa video” kalıbıyla yer etmişti. Demek ki her zaman, her içerik ve her kullanıcı için durum öyle değil.

Toplumsal yaşam (ve haliyle) dijital hizmetlere yönelik türlü çeşit kısıtlamalarla gündeme gelen Çin’de yükselen yeni bir marka en azından bir konuda ezberi bozmaya niyetli. Geylere özel sosyal ağ “Blued”, Zank ve Rela gibi (yine Çinli) rakiplerinin kapatılmış olmasına rağmen kendi alanında dünyanın en büyüğü olma yolunda ilerliyor.  (Çatı şirketi BlueCity, 2020’de ABD teknoloji endeksi NASDAQ’a kote olmuştu.)

Şifre oluşturma ve saklama alanındaki en popüler uygulamalardan 1password, sistemine bir siber saldırı gerçekleştirildiğini duyurdu. Şirketin Okta kimlik yönetim sistemine sızan hackerlar, üyelere ait verilere erişemeden durduruldu.

Yapay Zeka Gündemi

Her alanda varlık göstermeye and içen yapay zekanın en büyük sorunu, muazzam miktarda işlem kapasitesi (yani enerji) gereksinimi. Bu da bulut bilişim sistemleri üstünde ağır bir fatura oluşturuyor. Mobil cihazlara yönelik işlemcileriyle tanınan Qualcomm’un tanıttığı yeni işlemci, normalde 15 saniye süren bir “Stable Diffusion” görevini 1 saniyeden kısa sürede tamamlayabiliyor. Bu yeni serinin yapay zeka hizmetlerini bizzat mobil cihazlarda çalıştırarak merkezi sistemlerdeki yükü hafifletmesi hedefleniyor.

Yapay zeka çipleri alanında parlayan Nvidia ise Arm tabanlı yeni bir çip serisi üstünde çalıştığını duyurdu.  Apple’ın kendi imzasını taşıyan M serisi işlemcilerine karşılık PC dünyası için üretilecek çipler Intel için de yeni bir rakip anlamına geliyor. Nvidia bu hamleyle Qualcomm ve AMD’nin ardından Arm platformu üzerinde çip geliştiren üçüncü şirket olacak.

Yapay zekaya özel çip alanında bir hamle de IBM’den geldi. Firmanın “NorthPole” kod adıyla geliştirdiği tamamen dijital çip insan beyninin yapısını ve verimliliğini taklit edebiliyor. 256 çekirdekli ve 22 milyar transistörlü yapı, grafik işlemcilere (GPU) kıyasla yüzde 96 daha az enerji harcıyor.

“Siri” gibi ümit veren bir başlangıç yapmasına rağmen yapay zeka alanında geri kalmakla itham edilen Apple’ın bu alandaki sorumlu yöneticileri John Giannandrea ve Craig Federighi, şirketin önümüzdeki dönem stratejilerini paylaştı. Buna göre Siri’nin gelişmiş sürümü önümüzdeki yıl hizmete sunulacak. Apple imzalı geniş dil modeli iMessage, AppleCare, Pages ve Keynote gibi uygulamalarda da hizmet verecek.

Google, OpenAI şirketinin rakibi Anthropic şirketine 2 milyar dolar  (daha)  yatırım kararı aldı.

Üretken yapay zeka araçlarının ulaştığı nokta ve eserleri heyecanlandırmaya devam ediyor ancak bu yeteneğin karanlık bir yüzü de var. Uzmanlar bu araçlarla oluşturulmuş çocuk cinsel istismarına yönelik görsellerdeki artışa dikkat çekiyor.

Ek bilgi: Geçtiğimiz Eylül ayında Güney Kore’de bir kullanıcı yapay zeka ile çocuk pornografisi sayılan 360 adet görsel oluşturduğu için 2,5 yıl hapse mahkum edilmişti. Bir başka dip dalga ise pedofiller tarafından çocuğa çevrilen film ve müzik kliplerindeki yetişkinler.

Açık kaynaklı araştırma platformu “Frontiers”ta yayımlanan bir rapora göre iş dünyasında yapay zeka ve robotik ile desteklenen insanlar hem özensizleşiyor hem de tembelleşiyor. Robotik işbirliği durumunda birey olarak fark yaratamadığını fark eden insanlar daha özensiz davranmaya başlıyor. Süreçleri bir robot ya da yapay zeka algoritmasının kontrol ettiğini bilenler ise hata ayıklama ve verimlilik konusunda normalden daha düşük performans sergiliyor.

“Bunca çalıştık da ne oldu?”

Avrupa Birliği’nin yapay zeka çalışmalarını ve ürünlerini düzenleyecek yasa ve yönetmelikleri tarafların üstünde anlaşamadığı bazı ayrıntılar yüzünden sıkıntılı bir sürece girdi. Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Birliği tarafından onaylanan taslaktaki anlaşmazlık, bu alandaki girişimlerin küçük ve büyük olarak sınıflandırılmasının yanlış olacağı üstüne yoğunlaşıyor. Bazı üye ülke temsilcileri küçük çözümlerin de büyük riskler oluşturabileceğini, dolayısıyla eşit şart ve düzenlemelere tabi olması gerektiğini savunuyor.

Ek bilgi: ABD ise haftaya Başkan Joe Biden tarafından imzalanması beklenen kararname ile bu alandaki (kamu kurumlarındaki kullanıma yönelik) düzenlemeyi hayata geçirmeyi hedefliyor.

Keşif, İcat ve İnovasyonlar

Otoyol ve köprü geçişleri çok pahalandı, trafik çekilmez hale geldi gibi dertlere sahip olanlara özel bir haber: Dikey iniş-kalkış yapabilen ve “eVTOL” olarak anılan hava araçları, insanlığın en eski hayallerinden “uçan araba” konusunu gerçeğe çevirmeye en yakın seçenek. Hatta bu alanda geliştirme yapan Tokyo merkezli “SkyDrive” girişimi, Suzuki ile yaptığı anlaşmayla 16 pervaneli “eHang EH 216” modeliyle önümüzdeki yıl Çin’de hava taksi hizmeti vermeye  hazırlanıyor. En yeni haber Almanya’dan geldi. “Lilium” şirketi geliştirdiği uçan aracının satışına başladı. İki üzücü ayrıntı: Şimdilik sadece ABD’de hizmet verecek ve fiyatı 10 milyon dolar.

Soran olursa siz yine de “uçan araba” dersiniz.

ABD / California Üniversitesi, genetiğini değiştirdiği turp ailesinden “Arabidopsis thaliana” (Türkçede “fare kulağı teresi”) bitkisini hava kalitesine göre renk değiştirir hale getirdi. Hava kirliliğini gözlemlemek amacıyla ekilecek bitkiler, bu özellikleri sayesinde sürekli toprak örneği almaya ve ölçüm yapmaya gerek kalmadan yaşam kalitesine yönelik ipuçları verebilecek.

Göklerden Gelen Haberler

NASA’nın 50 sene önce gerçekleştirdiği “Apollo 17” görevinde toplanan taşlarda yapılan analiz, Ay’ın gerçek yaşının sanılandan 40 milyon yıl daha fazla olduğunu ortaya çıkardı. Son duruma göre Ay 4,46 milyar yıl yaşında.

Sağlık Olsun

ABD / Yale Üniversitesi’nin diyabet hastalığını geciktiren ilacının insanlar üzerinde gerçekleştirilen 3. faz deneyleri de olumlu sonuçlar verdi. “Teplizumab” adlı ilaç, tip1 diyabetin çocuklar ve gençlerdeki etkilerini ve gelişimini yavaşlatıyor.

Birleşik Krallık / Imperial College London Üniversitesi, yüksek frekanslı (2.000Hz,  2.005 Hz ve 5-Hz) radyo dalgalarıyla beynin hipokampus bölgesindeki nöronları harekete geçirerek, hafıza oluşumunu düzenlemeyi ve unutulan bilgilerin yeniden hatırlanmasını başardı. Ameliyat gerektirmeden uygulanabilen bu teknik Alzheimer ve demans gibi nörolojik hastalıkların tedavisi için kullanılancak.

ABD / Cornell Üniversitesi’nin beyin üstünde yürüttüğü araştırma, hafızanın anıları bir değil; iki (farklı) şekilde kaydedildiğini ortaya koydu. Buna göre hatıraların bir bölümü eski tecrübelerin zaman ve mekanla birleşiminden oluşuyor, diğeriyse gelecekteki davranışları şekillendirecek şekilde daha öngörülebilir haliyle kaydediliyor.

---

Kapanış Notları

Aşağıdaki forma e-posta adresinizi yazarak (ücretsiz) abone olabilirsiniz.

Dilerseniz bu çabamı Patreon sayfam üzerinden maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.

Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋‍♂️