Dünya Halleri: 121

13-19 Kasım 2023 tarihleri arasında gözümün önünden geçenler arasından bir seçki.

Zamanın akışındaki değişkenliği, düzensizliği hatırlatan şeyler var. Haftasonunun gelmesi, işin / okulun başlaması, doğumgünleri... Bir de ölüm var. Her eksilenin ardından “en son ne zaman karşılaşmışız?” ya da “en son ne yazışmışız?” diye meraklanıyor; kayıtlarıma bakıyorum. Hep yarım kalan işler.

Hiçbirini rehberimden silemiyorum. Varlıkları en azından orada sürsün diye muhtemelen. Büyük bir ciddiyetle yaşamak gerektiğini hatırlamak için.

Diyelim ki, ağır ameliyatlık hastayız,

yani, beyaz masadan,

bir daha kalkmamak ihtimali de var.

Duymamak mümkün değilse de biraz erken gitmenin kederini

biz yine de güleceğiz anlatılan Bektaşi fıkrasına,

hava yağmurlu mu, diye bakacağız pencereden,

yahut da sabırsızlıkla bekleyeceğiz

en son ajans haberlerini.

Madem öyle, başlayalım bu haftanın en son ajans haberlerine.

Haftanın Tortusu

İlk duyurusunun yapıldığı 2019 yılından bu yana merakla beklenen Tesla’nın “Cybertruck” adlı kamyoneti 30 Kasım’dan itibaren ön siparişleri teslim etmeye başlayacak. Paslanmaz çelikten gövdesi ve sıradışı tasarımıyla dikkat çeken aracın teknik detayları da sızmaya başladı. Hem 120 hem de 240 volt şarjları destekleyecek Cybertruck 5,67 metre uzunluğa ve 2 metre genişliğe sahip. 2025’e kadar her yıl 250 bin adet üretilecek kamyonetin en ilginç ayrıntısı ise satış sözleşmesi. Buna göre Cybertruck alanlar aracı 1 yıl dolmadan satarsa 50 bin dolar para cezası ödemek durumunda kalacak.

Oyun platformu Steam’in mobil konsolu “Steam Deck”, OLED ekrana kavuştu. 30 gram hafiflemesine rağmen daha parlak ve daha keskin görüntüler, daha uzun süreli pil ve daha hızlı bir deneyim vaat eden yeni Steam Deck 256GB ile 1TB arası değişen kapasiteye ve buna bağlı olarak 400 ile 650 dolar arası değişen fiyatlara sahip.

OLED sürümünün tasarımı bir önceki nesille oldukça benzer.

Microsoft Windows, 40 yaşına bastı. İlk sürümü 1983 yılında satışa sunulan işletim sistemi aynı zamanda şirketin fare (mouse) kullanan ilk ürünüydü.

Ek bilgi: Windows bu süreçte üreticisi Microsoft’u “trilyon dolar değerinde” şirketler arasına taşıdı. CNBC’nin hesaplamasına göre 1986’da borsada halka açılan şirkete o gün yatırılan 1.000 dolar, bugün 5,9 milyon dolar değere ulaştı.

İrlanda düşük vergi oranı ve teşvikleri sebebiyle birçok teknoloji devinin Avrupa merkezine evsahipliği yapıyor. Apple da bu markalardan biri. Ancak 2014 yılında Avrupa Adalet Divanı’nın usulsüzlük iddiasıyla aleyhinde başlattığı soruşturma firmayı sıkıştırmaya devam ediyor. Başsavcı Giovanni Pitruzzella 14,3 milyar euro tutarında ceza talep edilen davanın alt mahkemede yeniden görülmesi için başvuruda bulundu. Kesin kararın önümüzdeki sene çıkması bekleniyor.

Dünyayı Saran Ağ

Apple sürpriz bir karar  iPhone işletim sistemine önümüzdeki sene RCS (Rich Communication Services / Zengin İletişim Hizmetleri) desteğinin ekleneceğini açıkladı. Bu sayede Apple ve Android telefon kullanıcıları kendi aralarında iMessage tarzı hızlı mesaj uygulamaları kullanabilecek. (Ancak iMessage hizmeti yine ayrı ve öntanımlı bir uygulama olarak yerini koruyacak.)

Ek bilgi: Apple demişken; bu hafta şirketin CEO’su Tim Cook ile yapılan bir söyleşiyi dinledim. Evsahibi isim: Dua Lipa! Başında kendisinin de değindiği gibi “gerçek dışı” (fakat gerçekten dinlenesi).

Müzik kataloğu kadar podcast yayınlarıyla da büyük bir kitleye ulaşan ses platformu Spotify, podcast reklam ağını 5 ülkede daha kullanıma açtı. Böylece şirketler reklam desteğini açan ve tarifelerini oluşturan içerik üreticilerine pazaryeri üzerinden doğrudan reklam verebiliyor. (Elbette arada da Spotify sakalını alıyor. Alsın, helal-i hoş olsun.)

Yahudi karşıtı mesajların arasında yer aldığı gerekçesiyle önce Disney,  ardından IBM şirketi Twitter’daki reklam kampanyalarını süresiz olarak durdurma kararı aldı.

Çin’in ABD’de yaşayan muhaliflerine yönelik dünyanın en büyük dezenformasyon ve troll kampanyasını yürüttüğü ortaya çıktı. Konu epey detaylı ve hayret verici. Meraklısı CNN’in sitesinde okuyabilir.

Yapay Zeka Gündemi

Bu hafta yapay zeka alanında tam anlamıyla bir DEPREM yaşandı (Bana birçok yönüyle yine hayretle takip ettiğim Steve Jobs’un Apple’dan uzaklaştırılması dönemini hatırlattı). Sektörün en büyük ve en popüler temsilcisi OpenAI’ın kurucu ortağı ve CEO’su Sam Altman, (yeni nesil ChatGPT için çalışmaya başladıklarını duyurduktan birkaç gün sonra) şirketin yönetim kurulu tarafından görevinden alındı. “Yönetim Kurulu’na karşı dürüst olmama” gibi görülmedik türden bir ithamın yer aldığı açıklamanın ardından şirketin en büyük yatırımcısı ve ortağı Microsoft’un değeri onlarca milyar dolar değer geriledi.

İşin en garip ayrıntılarından biri, Vinod Khosla ve Reid Hoffman gibi OpenAI’ın en büyük yatırımcılarının dahi karardan haberdar edilmemiş olmasıydı.  En büyük ortak Microsoft’un dahi basın açıklamasından birkaç dakika öncesinde bilgilendirildiği ortaya çıktı.

Olayın hemen ardından şirketin Başkanı Greg Brockman da istifasını açıkladı. Brockman Twitter hesabında sürecin onlar için de ne kadar şaşkınlık verici işlediğini paylaştı. Yeni CEO, 2018’den bu yana şirketin teknoloji sorumlusu olarak görev alan “Mira Murati” oldu.

• Ek bilgi - 1: Kar amacı gütmeyen ve açık kaynaklı bir yapı olarak kurulan OpenAI, artan nakit ihtiyacı sebebiyle 2019’da yoluna kapalı kaynaklı ve “kısmen” kar amaçlı bir şirket olarak devam etme kararı almıştı. Altman’ın uzaklaştırılmasıyla sonuçlanan sürecin, bu iki farklı yaklaşımın firma içindeki uzantıları arasındaki çekişmeden kaynaklandığı düşünülüyor. OpenAI Yönetim Kurulu üyeleri (aynen CEO Sam Altman gibi) şirkette hisse sahibi değil. Bir ilginç ayrıntı daha: Altman’ın bile şirkette hissedar olMAması, birçok yatırımcıyı şirketten uzak tutmuştu.

• Ek bilgi - 2: Bütün bu harala-gürele arasında Fransa Dijital Bakanı Jean-Noel Barrot, adeta trafikte ambulansın peşine takılırcasına Sam Altman’a “Adamlarını al bize gel, başımızın üstünde yerin var.” çağrısı yaptı. Ne denir bilemedim.

• Ek bilgi - 3: Sam Altman aynı zamanda epey tartışma yaratan  (ve bültenimizde de birkaç kez değindiğim) kripto girişimi WorldCoin’in de kurucusu.

Avustralya, Birleşik Krallık ve Hollandalı bilimcilerin ortak çalışmasında beyaz ırktan insanların yapay zeka tarafından üretilen fotoğraflarının gerçekten daha gerçek olduğu belirlendi.

Evet, her ikisi de yapay zeka tarafından üretilmiş.

Google’ın yapay zekası DeepMind, geliştirdiği “GraphCast” adlı  açık kaynaklı model ile 10 günlük hava durumu tahmininde meteoroloji uzmanlarından daha kısa sürede, daha tutarlı sonuçlar üretti.

ÇOK ilginç bir gelişme: YouTube, yazılı olarak tarif edilen şarkıları, meşhur sanatçıların sesinden şarkıya çeviren “Dream Track” adlı yapay zeka aracını denemeye başladı (Hatta mırıldandığınız melodileri bile şarkıya çevirmek mümkün). İlk etapta Charli XCX, Charli Puth, Troye Sivan ve Sia kendi seslerinin bu amaçla kullanımına izin verdi. Şimdilik 100 içerik üretici bu ayrıcalıktan faydalanabiliyor.

Yapay Zeka Şarkı Yarışması’nın 2023 yılı birincisi (Hollandalı) Synthetic Beat Brigade grubunun “How would you touch me?” adlı parçası oldu. Fena da değil hani.

Keşif, İcat ve İnovasyonlar

Pandemi dönemi hala hafızalarımızda taze. Sokakların ve mekanların kapalı olmasının sıkıntısı da. O dönem restoranlara gidemeyen Homei Miyashita adlı bir Japon tarafından geliştirilen “TTTV” adlı televizyonun üçüncü serisi yapay zeka destekli olacakmış. Müsadenizle televizyonun asıl özelliğini açıklıyorum: YALAYABİLİYORSUNUZ. Görüntüde beliren yiyeceğin kokusu ve tadı da kelime anlamıyla ekrana yansıyor. Siz de yalayarak tecrübe ediyorsunuz. Vallahi de özetle böyle. (Sus ve okumaya devam et!)

Bir grup Çinli bilimci iki farklı tür maymunun embriyosundan aldığı kök hücreleri birleştirip dişi bir makak maymununa aktararak ilk yeni maymun türünü yarattı. Doğan 12 yavrudan 6’sının hayatta kaldığı buluşun tıbbi deneylerde kullanılmak üzere daha kusursuz maymun üretmekte  kullanılacağı bildirildi. (Embriyoların birinden alınan kök hücrelerin yeşil floresan proteini ile işaretlenmesi sebebiyle doğan yavruların göz ve parmakları da fosfor şeklinde parlıyor.)

Dünyanın bir yerlerinde bu tip deneylerin bir takım insanlar üzerinde denendiğine eminim ama ispat edemem.

Sentetik biyoloji camiasından 250 bilimci, sıfırdan bir karmaşık hücreyi üretmek adına 15 yıldır çalışıyor. Ekibin en büyük hayallerinden biri bu hafta gerçeğe dönüştü. “Synthetic Yeast Genome Project” (Sentetik Maya Genomu Projesi) kapsamında, 6 ülkeden 14 üniversitenin ortak çalışmasında 16 kromozomlu bir maya, yüzde 50 oranında sentetik olarak üretip hücre ile birleştirildi. Bu çalışmaların hedefi, hücreleri programlanabilir hale getirerek yeni maddeler, ilaçlar ve yakıtlar üretebilmek.

2060 yılına kadar karbon salımını sıfırlamayı hedefleyen Endonezya, Güneydoğu Asya’nın en büyük yüzer güneş panel çiftliğini hizmete soktu. 50 bin hanenin enerji ihtiyacını karşılayacak sistem su üstünde 2,5 kilometrekarelik alana yayılan 340 bin panelin birleşiminden oluşuyor. 145 milyon dolara malolan yapı, yıllık 192 MW elektrik üretim kapasitesine sahip.

Hızlı tüketim ürünlerinde güvenlik ve satış takibi için yoğun şekilde kullanılan RFID etiketlerinin en büyük sorunu tek kullanımlık yapıları gereği sebep olduğu israf. “Pulpatronics” adlı girişim, her yıl tükettiğimiz 12 milyar adet RFID çipinin yerini alacak bir seçenek geliştirdi. Mekanizmanın çalışmasını sağlayan devreyi doğrudan kağıda basan çözüm. yılda 20 bin ton karbon salımını engellemeyi vaat ediyor.

Kripto Gündemi

Kurmayı hedeflediği Bitcoin tabanlı fona yönelik resmi başvurusuyla uzun zamandır sakin seyreden kripto camiasını hareketlendiren ABD’li varlık yönetim şirketi Blackrock, şimdi de Ethereum fonu için başvuruda bulundu. “Ishares Ethereum Trust” (PDF) adlı fon onaylanırsa NASDAQ’ta işlem görmeye başlayacak.

Göklerden Gelen Haberler

İlk tanıtımı 14 yıl önce gerçekleştirilen “Samson Sky Switchblade” adlı uçan otomobil, ABD’nin havacılık düzenleme kurulu FAA’den onay aldıktan bir yıl sonra ilk uçuşunu bu hafta başarayıla gerçekleştirdi. Karayolunda 3 tekerleği üzerinde ilerleyen araç, tek bir dokunuşla (ve 3 dakika süren bir dönüşümle) açılan kanatlarıyla uçabilir hale geliyor. Saatte 320 km hıza ulaşabilen ve 805 km menzile sahip Switchblade 57 ülkeden 2 bin 300 ön-sipariş aldı. (170 bin dolar).

SpaceX’in Starship roketi, ikinci insansız fırlatma deneyinde uzaya ulaştıktan dakikalar sonra infilak ederek başarısız oldu.

Ek bilgi: ABD’nin Ay’a yönelik bir sonraki insanlı seferinde astronotları taşımak üzere geliştirilen aracın Nisan ayındaki ilk deneyi de benzer şekilde patlamayla sonuçlanmıştı.

NASA ve Japonya Uzay Ajansı’nın önümüzdeki sene yörüngede yerini alması beklenen “ahşap uydu projesi” sürüyor. Manolya ağacından imal edilecek “LignoSat” adlı uydunun gerekçesi ilginç. Havasız uzay boşluğunda çürümeden görevini yerine getirecek LignoSat, uzay çöplüğüne terk edilmek yerine Dünya’ya yönlendirilecek. Ancak atmosferdeki sürtünme sebebiyle oluşacak ısıyla tamamen küle dönerek biyolojik olarak dönüşmüş olacak. (Yeryüzündeki geri dönüşüm işi ise bizde.)

Sağlık Olsun

2021 yılında elektrik çarpması sonucu yüzünün bir kısmı ve bir gözünün tamamı yanan (ayrıca sol kolu kesilmek zorunda kalan) 46 yaşındaki kazazedeye dünyanın ilk “tam göz” nakli yapıldı. Yüzünün bir kısmı da yenilenen kişi dudaklarına hükmederek yeniden konuşmaya başladı. Değişen gözü henüz görme yeteneği kazanmasa da ilk veriler bunun gerçekleşeceği yönünde. Sürecin olumlu sonuçlanması, tekniğin bu tip kaza mağdurları kadar görme engelliler için de umut olacak.

Bir insanı yeniden hayata döndürmek kelime anlamıyla böyle bir şey olsa gerek. Ayrıca şu cerrah tanrı kompleksine girmesin de ne etsin?

Crispr tekniğiyle gen düzenleyerek tedavi sunan ilk ilaç Birleşik Krallık’ta kullanım izni aldı. “Casgevy” adlı ilaç, kalıtım yoluyla geçen ve kanda sebep olduğu  “beta thalassemia” adlı düzensizlikle tetiklenen bir hücre hastalığına yönelik şifa sunuyor. İlacı ABD’li “Vertex Pharmaceuticals” ve İsviçreli “Crispr Therapeutics” şirketleri ortak geliştirdi.

ABD / UCLA Üniversitesi Tıp Fakültesi kapsamında yürütülen bir çalışmada besinlerden alınan kolesterolün kana bağırsaklar yoluyla nasıl karıştığı  keşfedildi. Bunu sağladığı belirlenen Aster ailesine bağlı protein grubunun kontrolü sağlanabilirse kolesterolün kana karışmasını engellemenin ya da düzenlenmesinin mümkün hale gelmesi bekleniyor.

---

Kapanış Notları

Bu hafta Oksijen gazetesindeki sayfamda birçok farklı sebepten beslenen göç olgusunun gelişmiş ülkelerde başlattığı "yetenek avcılığı” meselesine değindim.

Son hatırlatmalar

Aşağıdaki forma e-posta adresinizi yazarak (ücretsiz) abone olabilirsiniz.

Dilerseniz Patreon sayfam üzerinden bu çabamı maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.

Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋‍♂️