Dünya Halleri: 127

25 - 31 Aralık 2023 tarihleri arasında gözümün önünden geçenler

Bu sayıda 2023 yılını özetleyeyim dedim. “Zaten sene boyu tam olarak bunu yaptım” diyerek vazgeçtim.

Günümün büyük bölümü bir şeyler okumak, araştırmak ve notlar almakla geçiyor. Bu bülten sayesinde en önemli kısmını derli-toplu ve herkese açık şekilde kayda geçirme imkanı buluyorum. Tarifsiz bir keyif ve tatmin kaynağı.

Bu vesileyle hatırlatmış olayım; eğer abone değilseniz ve her yeni sayıyı otomatik olarak almak isterseniz aşağıdaki forma e-posta adresinizi yazmanız yeterli.

Bakalım yılın son haftasında dünyada neler olup-bitmiş.

Şimdiden hepinize iyi seneler dilerim.

---

Haftanın Tortusu

25 milyar dolara malolacak çip fabrikasıyla İsrail tarihinin en büyük dış yatırımına imza atmaya hazırlanan Intel, İsrail hükümetinden 3,2 milyar dolarlık hibe aldı. Şirket diğer yandan Almanya’nın en büyük dış yatırımı olacak 30 milyar euro bedelli bir diğer çip fabrikası için de çalışmalarını sürdürüyor.

Ek bilgi: İsrailli dijital girişimler Ekim - Aralık aralığını kapsayan yılın son çeyreğinde 1,5 milyar dolar yatırım desteği aldı. Yıl boyu alınan yatırımın toplamı 7 milyar doları geçiyor.

Dünyanın en büyük yarıiletken üreticisi Tayvan’da Ekonomi Bakanı Rusya ve Belarus’a yönelik ambargoyu genişleteceklerini açıkladı. Bu sayede Rusya’nın Estonya’ya karşı teknolojik üstünlük sağlamasının engellenmesi hedefleniyor.

Çin hükümeti geçtiğimiz hafta çevrimiçi (online) oyunlara yönelik geniş çaplı ve ağır kısıtlamalar getiren bir düzenleme duyurmuştu. Oyun sektöründeki yerel şirketlerin 80 milyar doları aşan değer kaybına sebep olan kararın ardından bu hafta ipler gevşetildi ve 105 oyuna şartlı izin çıktı. Bu oyunlar her gün bağlanılması ve oyun içinde para harcanması için zorlayıcı şartlar içeremeyecek. (Teknoloji sektörüne yönelik yaptırımların artarak süreceği iddialar arasında.)

Ek bilgi: Oyunseverlerin malum platformu Steam yılın en çok ses getiren oyun başlıklarını açıkladı. Platin listede ilk 3: Cyberpunk, Baldur’s Gate 3 ve Pubg Battlegrounds.

Neredeyse her ay yeni bir elektrikli otomobil markasının faaliyete geçtiği Çin’de son marka gayet tanıdık: Xiaomi. Markanın 6 yıldır üstünde çalıştığı SU7 adlı ilk modeli 800 km menzile ve 0-100 km/s aralığını 2,78 saniyede tamamlama özelliğine sahip. Kabir azabını andıran 4 saat uzunlukta bir lansmanla tanıtılan araç, tahmin edileceği gibi markanın diğer donanım ve yazılım ekosistemiyle entegre çalışabiliyor.

Biraz Porsche Taycan, biraz Tesla Model S gibime geldi ama karar sizin.

Japonya’nın en köklü elektronik üreticilerinden Toshiba, 74 yılın ardından Tokyo Borsası’ndan çıktı. Halen 106 bin çalışana sahip şirketin 2015 yılından itibaren muhasebe usulsüzlükleri ile karını yüksek gösterdiği, Ticaret Bakanlığı’nın ise yabancı yatırımcıları tedirgin etmemek adına bu yolsuzluğu görmezden geldiği ortaya çıkmıştı.

Dünyayı Saran Ağ

Chrome web tarayıcısında gizli (incognito) pencerelerde de kullanıcıları takip ettiği tespit edilen ve aleyhinde ABD’de kamu davası açılan Google, anlaşma yoluna gitti. Ödemeyi kabul ettiği tazminatın en az 5 milyar dolar olduğu iddia ediliyor.

Twitter’ın kurucusu Jack Dorsey’nin rakip girişimi Bluesky bu hafta tanıttığı yeni logosuyla birlikte paylaşımları üye olmayanların da görüntüleyebilmesini sağladı. İsteyen kullanıcılar kendi gönderileri için bu özelliği kapatabiliyor.

Yapay Zeka Gündemi

Giysinizin üstüne yerleştirdiğiniz ve avcunuz dahil olmak üzere her yüzeyi ekran olarak kullanabilen “Humane” adlı yapay zeka destekli kişisel asistanın önümüzdeki Mart ayında satışa sunulacağı kesinleşti. 700 dolara satılacak cihaz için aylık 24 dolar kullanım bedeli ödenmesi gerekecek.

Apple’ın Baş Tasarımcısı Tang Yew Tan, şirketten ayrılarak eski mevkidaşı (ne enteresan bir sözcük bu) Jony Ive’ın LoveFrom şirketine katıldı. Motivasyonun kaynağı, bu yıl OpenAI CEO’su Sam Altman’ın öncülüğünde hayata geçen yapay zeka merkezli bir donanım tasarlamak. Merakla bekliyorum. (Ve yeni bir Magic Leap vakası olmamasını umuyorum.)

Apple ve Cornell Üniversitesi’nden bir grup araştırma görevlisi “Ferret” adlı yeni bir geniş dil modelini duyurdu. Apple’ın yapay zeka alanındaki ilk somut adımı sayılan Ferret, görsel (resim ve fotoğraf) işleme işlevlerine sahip.

“Çin’in Google’ı” diye niteleyebileceğimiz Baidu’nun ChatGPT’ye rakip olarak geliştirdiği “Ernie” botu 100 milyon kullanıcıyı geçti.

Yapay zeka sektörünün lider şirketi OpenAI, 100 milyar dolar değerlemeyle yatırım turuna çıktı. Bu gerçekleşirse şirket ABD’nin SpaceX’ten sonraki en kıymetli dijital girişimi olarak tescillenecek.

PitchBook raporuna göre yapay zeka sektörüne yönelik yatırımların üçte ikisi Microsoft, Google ve Amazon tarafından gerçekleştirilmiş. En büyük parça, 10 milyar dolar ile Microsoft’un OpenAI’a yaptığı yatırım.

Tekellerin mevcut gücünü diğer alanlara tahvil edebilme potansiyelini temsil eden ibretlik bir grafik.

The New York Times gazetesi, yapay zekalarını eğitmek için haberlerini izinsiz kullandığı gerekçesiyle OpenAI ve Microsoft şirketlerini mahkemeye verdi.

Keşif, İcat ve İnovasyonlar

Güncel bir gelişme değil ama bu hafta rastladım, kayda geçsin istedim. Uganda / Makerere Üniversitesi, Haziran ayında güneş enerjisiyle çalışan bir (elektrikli) fırınlı ocak geliştirmiş. MakSol adlı fırın geleneksel güneş panelleriyle şarj oluyor ve 6 saat hizmet verebiliyor. “Ne önemi var?” derseniz; Uganda’da hanelerin sadece yüzde 31’inde elektrik var.

Bir tasarım ekibi, “QUA” kod adıyla otonom olarak dolaşan ördek formunda bir “çöp kutusu” konsepti tasarlamış. Türkiye gibi çöp kutusu fakiri ülkelere derman olacak cinsten.

İsveç / Linköping Üniversitesi, “eToprak” (eSoil) adını verdiği iletken özellikli bir biyokimyasal icat etti. Bitki tabanlı ve nano ölçekli lif selülozlarının polimer ile karışımından oluşan eToprak sayesinde bitki kökleri elektrik ile tetiklenerek hiçbir katkı maddesi kullanmadan yüzde 50 daha hızlı büyüyor.

Boeing’in ABD Deniz Kuvvetleri için ürettiği robotik denizaltı “Orca” suya indi. 8,8 ton ağırlığında ve 26 metre uzunluğundaki insansız araç, lityum-iyon ve dizel ile çalışan hibrit motora sahip ve saatte 8 knot (15km) hız yapabiliyor.

Volkswagen’in yüzde 75 hisseye sahip olduğu Çinli otomotiv markası “JAC Motors”, dünyanın lityum içermeyen pile sahip ilk elektrikli aracını Ocak ayında satışa sunmaya hazırlanıyor. Sodyum-iyon teknolojisini kullanacak yeni piller daha düşük maliyeti, daha bol bulunan bileşenlerden oluşması ve çok soğuk havalarda da verim kaybı yaşamadan çalışabilmesiyle dikkat çekiyor.

Amazon, depolarında temiz enerji ile çalışacak (forklift gibi) araçlar için hidrojen üretim tesisi kurmak için çalışıyor.

Kripto Gündemi

ABD Sermaye Piyasası Kurulu (SEC) bu hafta Bitcoin’e bağlı fon oluşturmak isteyen 7 şirketin temsilcileriyle bir araya geldi. Kurumun mevcut 13 borsa yatırım fonu başvurusunu 2024’ün ilk haftasında karara bağlanması bekleniyor.

Nijerya’da kripto varlıkların alım ve satımı 2021 yılında yasaklanmıştı. Ülkenin Merkez Bankası bu hafta lisanslı kripto varlık şirketleri için yasağın kaldırıldığını açıkladı. Bankaların aracılık yapmasına yönelik kısıtlama ise sürüyor.

Göklerden Gelen Haberler

SpaceX şirketinin Falcon Heavy roketiyle bu hafta gerçekleştirdiği sefer ABD Hava Kuvvetleri’ne ait gizli bir uzay aracını taşıdı. “X-37B” kodlu insansız mini uzay mekiği, 2020 yılındaki bir başka deneyde 908 gün yörüngede kalmıştı. Mekiğin işlevi ve amacı bilinmiyor.

Sağlık Olsun

ABD / MIT Üniversitesi’nden 21 kişilik bir araştırma ekibi, geliştirdikleri ve 39 bin bileşen üzerinde çalıştırdıkları bir yapay zeka algoritmasıyla 60 yılın ardından ilk yeni antibiyotiği geliştirdi. Bu yeni bileşke, her yıl ilaca dirençli bakteriler sebebiyle hayatını kaybeden binlerce kişiye yaşam umudu verecek.

Sağlık alanında MIT imzalı bir diğer icat ise “VIBES” kod adlı titreşimli pil oldu. Ne işe yarıyor derseniz, 30 dakika boyunca çalışıp mide çeperindeki algılayıcıları tetikliyor. Onlar da beyne haber salarak tokluk hissi veren hormonların salgılamasını sağlıyor. Böylece daha az yiyerek daha uzun tok kalıyorsunuz. Domuzlar üzerindeki deneylerde yemekten 20 dakika önce yutulduğunda, yüzde 40 oranında daha az yedikleri gözlemlenmiş. Hayranlık uyandırıcı.

Hap olayı iyi fakat her kullanım sonrası “boncuk arar gibi” dışkıdan ayıklamak pek pratik değil sanki. Tekrar yutma konusuna girmiyorum bile.

Çin / Zhejiang Üniversitesi tarafından geliştirilen bir akıllı insülin, fareler üstündeki deneyde tek bir dozla bir hafta boyunca insülin dengesini korumayı başardı.

Çin / Sun Yat-sen Üniversitesi’nin çalışmasında evcil hayvanların tek başına yaşayan yaşlılarda demans riskini düşürdüğü belirlendi.

ABD / New Mexico ve California üniversiteleri, kötü kolestrolu yüzde 30 oranında düşüren bir aşı geliştirdi.

---

Kapanış Notları

Bu hafta Oksijen gazetesindeki sayfamda (bültenin aksine) “senenin ruhunu yansıttığını düşündüğüm” bazı önemli gelişmeleri derledim. Giriş bölümünden bir kesiti burada da paylaşmak istedim:

Bir kısmımız roketler ile ulaşacağı gezegenlerdeki yaşamların hayallerini kurarken, diğer kısmımız gökten ölüm yağdıran roketler ile varlığının silinmesini izliyor. Teknolojinin bir yanı milyonlarca bileşeni analiz ederek keşfettiği yeni antibiyotiklerle hayatlar kurtarırken diğer yanı ürettiği kusursuz gerçeklikteki sahte içeriklerle hayatları söndürüyor.

Dilerseniz Patreon sayfam üzerinden bu çabamı maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.

(Yaşımın kaldırabileceği tarzda bir kalıpla veda edeyim dedim) Seneye yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋‍♂️