Dünya Halleri: 129

08-14 Ocak 2024 tarihleri arasındaki kayda değer gelişmeler.

“Hepsi benim çocuğum” muhabbeti gibi olacak ama kendimi tutamadım: Bu sayı gerçekten çok güzel oldu. Kaçınılmaz mıydı bilemiyorum ama aynı zamanda uzun oldu. Dolayısıyla burada yazmayı hedeflediklerimi erteliyorum.

Tek mesaj: Yeni abonelerin yabana atılmayacak bir kısmı bu bültenden sizin sosyal ağlarınızdaki ya da WhatsApp gruplarındaki paylaşımlarınız sayesinde haberdar oluyor.

Sağolun.

---

Haftanın Tortusu

Samsung, akıllı televizyonlarında kullanılmak üzere geliştirdiği “PDP Replay” adlı kontrol cihazını tanıttı. “Gaming Hub” adlı bulut (cloud) oyun platformuna yönelik geliştirilen el kumandası, USB-C üstünden şarj olan 40 saatlik pile sahip. (50 dolar)

Microsoft xbox’ın birinci nesil kontrol cihazını anımsattı.

Apple hisseleri iPhone satışlarındaki yavaşlama sebebiyle değer kaybetmeyi sürdürüyor. Rakibi Microsoft’unkilerse özellikle yapay zeka alanındaki yatırımlarının etkisiyle yükseliş eğilimini koruyor. Hatta bu hafta Microsoft hisseleri Apple’ı bir süreliğine geride bırakmayı başardı. Sıradışı bir gelişme olmazsa Microsoft’un aradaki 100 milyar dolarlık farkı bu yıl kalıcı olarak kapatarak “en değerli teknoloji şirketi” unvanını (2010 yılında kaptırdığı) Apple’dan geri alması bekleniyor.

Adını anmışken Apple camiasından 3 gelişme daha:

• Apple, merakla beklenen “Vision Pro” adlı karma gerçeklik başlığını ABD’de 2 Şubat’ta satışa sunacağını duyurdu. En ucuz modelinin fiyatı 3 bin 500 dolar olarak belirlendi.

• Diğer yandan Apple, yeni modelin çıkmasının ardından yazılım güncellemesiyle eski iPhone modellerini yavaşlattığı için 2020 yılında aleyhinde açılan kamu davasında 500 milyon dolar ödeyerek uzlaşmaya gitti. Buna göre her şikayetçi yaklaşık 92 dolar tazminat alacak. Benzer bir dava Birleşik Krallık’ta da sürüyor.

• Apple CEO’su Tim Cook da gelir kaybı yaşayanlardan.  2022’de aylık 3 milyon dolar maaşına ek olarak toplamda 99,4 milyon dolar prim alan Cook, 2023’te gerileyen satışlar sebebiyle sadece 63,2 milyon dolar prim alabildi. 😢

Bu hafta küresel teknoloji devlerinde büyük bir “çalışan kıyımı” yaşandı. Birkaçını kayda geçirelim: Oyun şirketi Unity Software ekibinin yüzde 25’ine denk gelen bin 800 kişiyi, Amazon’un çatısı altındaki Twitch ise yüzde 35’e denk gelen 500 kişiyi, Discord 170 kişiyi, Google ise (kendi tabiriyle) “birkaç yüz” kişiyi işten çıkardığını açıkladı. Kayıtlara göre 2024’ün daha ilk ayının ortasında 24 teknoloji şirketinden 4 bine yakın kişi işsiz kalmış durumda.

Çin yönetimi, Apple’ın kendi cihazları arasında kablosuz (ve kriptolu) veri iletişimine imkan veren AirDrop protokolünü kırdığını iddia etti. Bu sayede ileti yollayan cihazın dijital parmakizi tespit edilebiliyor. AirDrop yöntemi hükümet karşıtları tarafından anonim propaganda amacıyla kullanıldığı için bir süredir Çin yetkililerinin radarındaydı.

Kablosuz internet erişim standartlarını belirleyen “Wi-Fi Alliance” yeni nesil cihazlarda kullanılacak “Wi-Fi 7” standardını onayladı.

Gazze saldırısı öncesinde de anayasa tartışmaları sebebiyle epey çalkantılı günler günler yaşayan İsrail’in ekonomik anlamdaki itici gücü teknoloji sektörünün ülkeyi terk etme süreçlerini geçen Ağustos ayında Oksijen gazetesinde yazmıştım. 7 Ekim’den bu yana Hamas ile yürüyen savaş kapsamında zorunlu olarak silah altına alınanlar sebebiyle bu süreç daha da hızlanmış durumda. (Benzer bir süreci Ukrayna Savaşı sebebiyle Rusya da yaşıyor.)

Dünyayı Saran Ağ

Rusya yönetiminin hızlı mesajlaşma uygulaması Telegram’a yönelik bütün dava ve para cezalarını iptal etmesi akıllara “acaba bir bilgi paylaşım anlaşması mı yapıldı?” sorusunu getirdi. Telegram yöneticileri yaptığı açıklamada Rusya’da herhangi bir ofis, varlık ya da çalışana sahip olmadıklarını; herhangi bir anlaşma yapmadıklarını ve bu kararın neden alındığını bilmediklerini belirtti.

Ek bilgi: Telegram, 2013 yılında Nikolai ve Pavel Durov adlı iki Rus tarafından geliştirildi. Kurdukları bir diğer girişim olan (Facebook kopyası) VK platformuna 2014 yılında devlet tarafından el konulunca Rusya’yı terk ederek Dubai’ye yerleşmişti. Uygulama şu an 800 milyondan fazla kullanıcıya sahip.

Twitter’ın sahibi Elon Musk, ABD kamu güvenlik kurumlarının ulusal güvenlik ve suç takibi gibi gerekçelerle kendilerinden ne sıklıkla bilgi istendiğini kamuoyuyla paylaşmak için başvuruda bulunmuştu. ABD Yüksek Mahkemesi talebi esastan reddetti.

Ek bilgi: Yeni sahibi Elon Musk döneminde değerinin dörtte üçünü kaybeden Twitter, bu yıl içinde bireyler arası ödeme işlevini ve yapay zeka desteğini kullanıma sunmayı hedefliyor. Mevcut durum ve stratejinin paylaşıldığı yazıda “X artık video öncelikli bir platformdur” cümlesi dikkatimi çekti. Doğru-düzgün işleyen bir şey sadece insan türünde rahatsızlık veriyor. (Bu her zaman kötü de sayılmaz. Aksi taktirde hala mağarada yaşıyor olabilirdik.)

Yapay Zeka Gündemi

Bu hafta yapay zeka ve sanat kesişiminden birkaç gelişme derlemek istedim. Bu kategorinin yakın gelecekteki güzergahına yönelik ipuçları içeriyor:

• 1977 yılında ölen şarkıcı Elvis Presley, “Layered Reality” adlı girişimin geliştirdiği yapay zeka destekli bir uzamsal (immersive) hologram sistemiyle yeniden sahnelere dönüyor. “Elvis Evolution” adlı turnenin ilk ayağı Londra’da gerçekleşecek. Elvis, ardından ismiyle özdeşleşen ABD’nin Las Vegas şehrinde sahne alacak.

• Sade bir üsluba sığdırdığı derin anlamlarla tanınan Grafitti Sanatçısı Keith Haring de 1990 yılında, 31 yaşında ölmüştü. 1989 tarihli son eseri “Unfinished Painting” (Bitmemiş Resim) adını taşıyordu. Tamamlanmamış gibi dursa da aslında kendi hayatını da sonlandıran AIDS hastalığının yarım bıraktıklarını temsil etmesi için kasıtlı olarak böyle bir tercih yapmıştı. Sonuçlanmamış şeylere tahammülsüzlüğünden olacak; bir Twitter kullanıcısı, yapay zeka algoritmasıyla eseri tamamladı  ve paylaştı (Ben bu satırı yazarken 30 milyondan fazla görüntülenmişti). Bunu sanatçıya ve sanatına karşı terbiyesizlik olarak gören bir kesim var (Şahsen katılıyorum fakat bir de remiks kültürü gerçeği var). İlginç bir dert daha uç veriyor.

• George Carlin de (sanıyorum) mutlaka bir kesitiyle sosyal medyada karşınıza çıkmış ABD’li bir Standup Komedyeni. O da 2008 yılında, 71 yaşındayken müsade istemişti. Provokatif podcastleriyle nam salan “Dudesy” adlı ikili, ChatGPT’ye yazdırdığı ve DALL-E’ye çizdirdiği görsellerle, Carlin’in sesini taklit eden bir benzer uygulamayla, “I’m Glad, I’m Dead” (Memnunum, Ölüyüm) başlıklı yepyeni bir standup üreterek YouTube’da paylaştı. Carlin’in kızı ise kendilerinden izin alınmadan yapılan bu işi “neresini düzelteyim” benzeri bir açıklamayla Instagram hesabından kınadı. (Fakat ortaya çıkan metin fena da değil hani.)

The New York Times (NYT) gazetesinin içeriğini izinsiz kullandığı gerekçesiyle 27 Aralık 2023’te OpenAI’a karşı açtığı dava sürüyor. Bu hafta bir açıklama yayımlayan OpenAI, NYT ekibinin kendilerine ait içeriği yansıtması için ChatGPT’yi zorladığını ve davaya konu olan kullanımın NYT dışındaki sitelerden toplanan metinlerden oluştuğunu iddia etti. Şirket, “İstenmeyen Ezberleme” yöntemiyle kullanılan verileri silmek için NYT ekibinden bilgi istediklerini ancak çağrılarının cevapsız kaldığını belirtti. Aynı metinde ilginç bir ayrıntı daha ortaya çıktı: OpenAI ve NYT yöneticileri dava açılmadan 8 gün öncesine kadar ChatGPT merkezli bir işbirliği anlaşması için görüşme halindeymiş.

OpenAI’ın (muhtemelen iç çalkantıları yüzünden)  geciken “GPT Store” hizmeti kullanıma sunuldu. Bu özellik tahmin edileceği gibi şirketin GPT modelini temel alarak geliştirilen uygulamaların pazaryeri. Gelir paylaşım modeli önümüzdeki dönemde ayrıca açıklanacak. (Sadece ücretli üye olanlar faydalanabiliyor.)

4 ay önce hizmete giren “Kurumsal ChatGPT” ise 260 şirketin 150 bin çalışanı tarafından kullanılmaya başlanmış.

Ek bilgi: ABD Savunma Bakanlığı’nın merceğine dahil olan OpenAI bu hafta “çaktırmadan” kullanım politikası metninden “askeri amaçlar için kullanılamaz / hizmet etmez” ibaresini kaldırdı (Eski hali). Bir diğer iddiaysa ABD’li şirketlerin Çinli uzmanlarla geçen yıl İsviçre’nin Cenevre şehrinde gizlice bir araya gelerek “yapay zeka güvenliği” konusunda görüşmeler yürüttüğü üzerine.

Danışmanlık şirketi Deloitte, Birleşik Krallık ve Ortadoğu bölgesindeki 75 bin çalışanına özel “PairD” adlı bir yapay zeka botu geliştirdi. Çalışanlar e-postaları cevaplama, araştırma raporlarında tarama yapıp bilgi üretme ve PowerPoint sunumları hazırlama gibi günlük rutin işler için ürünü kullanabilecek.

Dil öğrenme platformu “Duolingo”, içerik geliştirme ekibinin yüzde 10’unu işten çıkardı. Şirket sözcüsü kararı “Artık bu kadar insana ihtiyacımız yok. Bu işi üretken yapay zeka uygulamalarıyla yapacağız.” şeklinde açıkladı. Duolingo hisseleri bu gelişmeyle yüzde 3,2 değer kazandı.

Birleşik Krallık’ın ardından Avrupa Birliği de Microsoft’un OpenAI şirketine yaptığı 10 milyar dolarlık yatırımı rekabete aykırılık kapsamında incelemeye almayı tartışıyor.

AI Shark şirketinin bu hafta yayımladığı basın bülteni (muhtemelen) Nintendo’nun yeni nesil el oyun konsolu “Switch 2”nin piyasaya sürülüş tarihini (ve yapay zeka destekli olacağını) açık etti. Buna göre vuslat Eylül 2024’te.

.inc dergisinde ilginç bir makaleye denk geldim. Özetle diyor ki: “2021 yılında metaverse, NFT, kripto varlıklar, akıllı kontratlar derken web3 girişimleri 29,2 milyar dolar yatırım toplamıştı. Yapay zeka sektörünün fırtınası o tarafın rüzgarını epey kesti. Bundan sonra işleri daha da zor olacak.” Haksız da sayılmaz zira bugün yatırımların neredeyse tamamı yapay zeka yazılım, donanım ya da hizmetlerine akıyor.

Bu kategoriyi öneminden (ve gülümsettiğinden) dolayı tarihe not düşmek adına bir magazin haberiyle bitiriyorum. OpenAI CEO’su Sam Altman bu hafta uzun süredir birlikte olduğu sevgilisi (Avustralyalı Yazılım Mühendisi) Oliver Mulherin ile evlendi. Altman’ın gay olduğunu bilmeyen geniş bir kitle, paylaşılan düğün fotoğraflarını “yapay zeka ile üretilmiş bir espri” zannederek dalga geçti. (Altman gay olduğunu 17 yaşındayken paylaşmıştı.)

Caption Contest.

Keşif, İcat ve İnovasyonlar

Yapay zeka girişimi “Rabbit” yeni bir cihaz kategorisi yarattı. Geliştirdikleri 200 dolar fiyatlı “R1” kodlu ürün yuvarlak hatları, parlak ve canlı renkleri ve sıradışı kontrol yöntemiyle dikkat çekiyor (bana biraz Playdate el konsollarını hatırlattı ki zaten ikisinin de yolları “teenage engineering” ile kesişmiş). 2,88 inç ekran, 2,3GHz işlemci, 4GB bellek ve 128GB kapasiteye sahip R1, “Rabbit OS” adlı kendine özel bir işletim sistemiyle çalışıyor. Özünde, donanıma bürünmüş bir yapay zeka asistanı (ya da sohbet botu). Bu alandaki mevcut her ürün ve hizmeti ortalama kullanıcıya tercüme ediyor (Buna “Large Action Model” demişler). “API / LLM Kumandası” gibi bir tanımlama yapmak istedim ama kulağıma çok teknik geldi. “Telefondaki uygulama dururken ona ne hacet?” diyebilirsiniz. Öylesine peşin hükümlü olmamak da mümkün. Hem fikri hem de uygulanış şekli çok hoşuma gitti. Videosunu izlemekte fayda var (Kurucusu Jesse Lyu atanamamış Steve Jobs’u andırıyor).

Bir diğer sıradışı ürün ve tasarım ise (Türkiye’de FIAT ve TOGG tasarımlarıyla tanınan) İtalyan Pininfarina’nın “dönüşebilir minibüs” konsepti oldu. AC Future için tasarlanan araç ilk bakışta Karsan Jest+ modeli üzerine kurulmuş bir sanayi mahallesi fantezisi gibi. Fakat olay bambaşka. Tek dokunuşla 37 metrekare büyüyebilen dev, konforlu ve teknolojik bir yaşam alanı. Elektriğini tepesindeki açılır güneş paneli ile, tatlı suyunu ise havadan topladığı nem ile (günlük 50 litreye kadar) üretiyor. Starlink çanağıyla uydu üzerinden sürekli internete bağlı ve 7 gün hiçbir harici enerjiye ihtiyaç duymadan bütün işlevlerini sunabiliyor. Yazı yetersiz kalıyor, mutlaka videosunu izleyin.

Microsoft Araştırmacıları ile ABD Enerji Bakanlığı’na bağlı Pacific Northwest National Laboratory (PNNL) işbirliğiyle lityum-iyon pillerde kullanılan lityumu yüzde 70 azaltacak yeni bir yöntem geliştirildi. Yapay zeka desteğiyle sürdürülen çalışma kapsamında üretilen (lityum ve sodyum alaşımlı) prototip, bir ampulü yakacak kadar enerji üretmeyi başardı. Yapay zekanın rolü, bu süreçte kullanılabilecek 32 milyon maddeyi sadece 80 saat içinde 18’e indirgemek ve 500 bin kararlı maddeyi birkaç gün içinde tanımlamak oldu. (Lityum yataklarının çoğu Çin ve bazı “değişken” ülkelerde yer alıyor. Madenciliği sırasında da çevre ağır hasar alıyor. Bu sebeple geniş bir koalisyon bu ihtiyacın ve bağımlılığın azaltılması için çalışıyor.)

Kripto Gündemi

Trilyon dolarlık varlık yöneten BlackRock ve Fidelity şirketlerinin öncülüğünü yaptığı kripto para tabanlı borsa yatırım fonları (ETF) 2022 yılından bu yana gündemdeki yerini koruyordu (Esasında ilk başvuru 10 yıl öncesine dayanıyor). ABD Sermaye Piyasası Kurulu (SEC), izin için başvuran 11 fonun (ve irili-ufaklı yüzbinlerce yatırımcının) merakla beklediği yanıtı bu hafta verdi ve süreci onayladı. Mevcut çerçevede kurulacak fonlar sadece Bitcoin endeksli olabilecek. Böylece (kıymetli maden fonlarında olduğu gibi) bireyler kripto para satın almak ya da borsada işlem yapmak zorunda kalmadan bu alanda yatırım yapabilecek.

Sektör tabiriyle “piyasa bu ihtimali önceden satın almıştı”. Buna rağmen SEC onayı bütün para birimlerinde pandemiden bu yana görmediğimiz tarzda bir çıkışa vesile oldu.

Ek bilgi-1: Resmi onayın beklendiği ve herkesin ağzının içine baktığı gün, SEC’nin Twitter hesabından Bitcoin fonlarının onaylandığı duyuruldu. Sonrasında Başkan Gary Gensler resmi hesabın ele geçirildiği ve paylaşımın asılsız olduğunu açıkladı. (Kendi hesabına bile sahip çıkamayan bir kurumun bu kadar hayati bir yetkiye sahip olması düşündürücü.)

Ek bilgi-2: ABD Sermaye Piyasası Kurulu Başkanı Gary Gensler ilginç bir karakter. Ben kendisini MIT Üniversitesi’nin açık öğretim fakültesi kapsamında keşfettim. Göreve gelmeden önce, 2018 yılında verdiği “Blockchain and Money” (Blokzincir ve Para)  başlıklı dersinin tamamı YouTube’da kayıtı. Bu konulara meraklı olanlar için tavsiyem olsun.

Bu hamlenin kripto paraların en temel gayreti olan merkeziyetsizleşmeye tamamen zıt olduğunu ve felsefesine ihanet ettiğini savunan (benim de saflarında yer aldığım) geniş bir kesim var. CoinDesk Türkiye’den Serdar Turan ile Cemil Şinasi Türün’ün gayet derli-toplu ve bilgilendirici söyleşisinde bu konu da ele alındı. Türün’ün yorumu “devrimler büyüyüp yerleştikçe olur böyle şeyler” şeklinde. Katılmıyorum. Fidel Castro’nun Küba devrimi sonrasında Maliye Bakanlığı’na Milton Friedman’ı getirmesi gibi bir şey bu. (Fakat başka türlüsü de mümkün değildi; kabul ediyorum.)

Göklerden Gelen Haberler

“Peregrine Mission One” (PM1) kod adlı görev kapsamında ABD adına 52 sene sonra Ay’a  ikinci inişi gerçekleştirecek “ULA Vulcan” roketi bu hafta Cape Canaveral Uzay Üssü’nden fırlatıldı. “Astrobotic” adlı girişim tarafından geliştirilen roket, beraberinde birçok ülkenin araç ve cihazlarını da taşıyordu. Ancak fırlatıştan birkaç saat sonra itici sisteminde meydana gelen bir arıza sebebiyle yakıtı tükenen roketin Ay’a ulaşmasının mümkün olmayacağı açıklandı. Sonrasında “Hele durun bakalım; çıkmadık candan umut kesilmez” tarzı bir şeyler söyledi. Sonrasını takip etmedim. Hakkında hayırlısı.

NASA, Mars gezegeninde içilebilir su için bakterilerden faydalanmayı  hedefliyor. Bu kapsamda Mars’taki buz kütlelerindeki perklorat ağırlıklı zehirli bileşenler, Dünya’dan taşınacak “Bacillus subtilis” adlı bakteri ile yok edilerek insan için güvenli hale getirilecek.

Ek bilgi: NASA su içeren; dahası, buz kütlelerinin altında yaşam içerme ihtimaline sahip 17 gezegen daha keşfetti.

Sağlık Olsun

25 yıl önce meyve sineklerinden elde edilen bir bulgudan yola çıkan ABD / California Santa Barbara Üniversitesi, kanser tedavisinde başarı oranını artıran bir yöntem geliştirdi. Çözümün temelinde makrofajlara hiperaktif formda “Rac2” proteini eklemek yatıyor.

MIT ve Harvard üniversiteleri genetik bozuklukları tedavi etme (onarma) adına yeni bir yöntem geliştirdi. Fareler üstünde gerçekleştirilen deneyde hücreye zerkedilen ve virüs gibi davranan düzenleyici parçacıklar, programlandığı bozuk genlere müdahale ederek genleri düzeltmeyi başardı. İlk olarak 2019 yılında gündeme gelen “Prime Editing” adlı bu teknik, mevcut gen düzenleme yöntemlerinden 170 kat hızlı.

---

Kapanış Notları

Bu hafta Oksijen gazetesindeki sayfamda ABD’nin Las Vegas şehrinde düzenlenen tüketici elektroniği fuarı CES 2024’ten kesitler derledim. Keşke burada da anabilseydim ama yerim dar.

Son hatırlatmalar

Aşağıdaki forma e-posta adresinizi yazarak (ücretsiz) abone olabilirsiniz.

Dilerseniz Patreon sayfam üzerinden bu çabamı maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.

Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋‍♂️