Dünya Halleri: 180
30 Aralık 2024 - 05 Ocak 2025 tarihleri arasındaki kayda değer gelişmeler.
Merhaba 2025.
Dünya genelinde sıkıntılı geçmesi beklenen bu yılın Türkiye’ye etkilerinin birçok ülkeden daha zorlayıcı olacağı kesin. Müzmin bir iyimser olarak inancımı, umudumu kaybetmeden; gayretimi daha da artırarak kendi gücüm kadar taş üstüne taş koymayı sürdüreceğim. Az ötede inşaat makineleriyle pinekleyenlere içten içe hayıflanmayı sürdürerek. Arada kepçeleriyle dalıp yapılanı yıkmasalar; ona bile razıyım.
Bu sene gündemde (ve bu bültende) sıkça anacağımızı düşündüğüm bazı ana eksenleri blogumda paylaştım.
“Haddini Aşan Yaşam Rehberi”nin bu haftaki konusu “biyomühendislik” oldu. Bu alanda Türkiye’de faaliyet gösteren en büyük girişim AbdiBio’nun Başkanı Dr. Ali Özüer ile yaşamın yapıtaşlarını teknolojinin ve mühendisliğin sihirli dokunuşyla yeniden programlamanın ayrıntılarına baktık. Sağlığın bu az bilinen ve az konuşulan alanına yönelik sade ve bilgi dolu bir referans oldu.
Peki bültenin gündeminde ne var? Açıkçası “sakin” bir hafta geçti diyebilirim. Fakat derlerken kendimi “Çin ve ABD ilişkileri muhabiri” gibi hissettim. İki ülkenin dünyanın kaderinde böylesine belirleyici hale gelmesi hem düşündürücü hem ürpertici.
Genel Gündem
İnsanlığın en önemli fakat en az konuşulan küresel sorunlarından biri nüfusun yaşlanması (bir diğeri “doğurganlığın azalması”). Bu konuda az, orta ve yüksek gelirli 143 ülkede gerçekleştirilen bir araştırmaya denk geldim. Singapur / Ulusal Üniversitesi ve ABD / Columbia Üniversitesi tarafından yürütülen çalışmanın sonuçları gerçekten çarpıcı. Örneğin 1950 yılında yılında yüksek gelirli bir ülkede doğan bebeğin 90 yaşını görme ihtimali yüzde 4,8 iken bugün bu oran yüzde 26,7’ye ulaşmış. Dahası, 2060 yılında yüzde 50’ye varması bekleniyor.
En ilginç ayrıntı: Yüksek gelir grubundaki ülkeler daha uzun yaşamakla birlikte ömrünün çoğunu “sağlıksız” şekilde geçiriyor.
ABD’de geçerli telif hakları yasası 100 yılı dolduran eserleri kamuya mal ediyor. Yani sahiplerinin üstündeki hakkı kalkıyor. Duke Üniversitesi, 1 Ocak 2025 itibariyle bu gruba giren eserlerin bir kısmını derlemiş. Agatha Christie romanlarından Disney animasyonlarına, Temel Reis çizgi romanlarından şarkılara geniş bir seçki.
Yine ilginç bir ayrıntı: Disney vaktiyle yasayı değiştirip bu süreyi uzatmak için epey uğraşmış. Fakat aynı dönemde kendi animasyonlarında bu şekilde telifi ortadan kalkan şarkıları kullanmış.)
“Siri” adlı yapay zeka asistanının bazı kullanıcıların konuşmalarını izinsiz dinlediğinin (ve reklamverenlerle paylaştığının) ortaya çıkmasının ardından açılan kamu davasında (PDF) Apple mağdurlara 95 milyon dolar tazminat ödemeyi kabul etti.
Dünya genelinde satışları ilk defa düşen Tesla, Çin’de yüzde 8,8’lik artışla satış rekoru kırdı. Markanın Çin fabrikasında ürettiği araç sayısı da 1 milyonu geçti.
Ek bilgi: 2024 yılında dünya genelinde satılan her 100 elektrikli ve hibrit aracın yüzde 70’i Çin’de gerçekleşti.
Tesla’nın Çin’deki en büyük rakibi (satışlarını yüzde 41 artıran) yerli ve milli BYD. Geçen seneyi 1,76 milyon satışla kapatan marka, 1,79 milyon araç satan Tesla’nın hemen ardından nefesini hissettiriyor.
Ek bilgi: BYD’nin ürettiği araçların yüzde 90’ı Çin’de satılıyor.
Tam bu noktada “kaçak güreşme” olarak adlandırdığım ticari yaptırımlara bakalım:
ABD Hazine Bakanlığı, Çin merkezli "Integrity Technology Group" şirketine yaptırım kararı aldı. Hükümet, şirketin ABD’ye yönelik siber saldırılarda adı geçen “Flax Typhoon” adlı hacker grubuyla ilişki içinde olduğunu iddia ediyor.
ABD Ticaret Bakanlığı, ulusal güvenlik gerekçesiyle Çin kökenli bireysel drone’lara yeni kısıtlamalar getireceğini duyurdu.
Çin Ticaret Bakanlığı ise karşı hamle olarak pil ve yüksek teknoloji üretiminde kullanılan madenlerde ihracat kısıtlaması üstünde çalışıyor.
Meksika, kendisiyle uluslararası anlaşması olmayan ülkelerden gelen e-ticaret ürünlerine yüzde 19 ek gümrük vergisi uygulama kararı aldı. Belirli giyim ve ev eşyalarında bu ona yüzde 35’e varıyor. Karardan en büyük darbeyi Çinli Temu ve Shein platformları alacak.
Google CEO'su Sundar Pichai, 2025 yılında Google Arama'nın önemli değişiklikler geçireceğini ve daha karmaşık soruları yanıtlayabilecek duruma geleceğini belirtti. Ayrıca, yapay zeka (AI) gelişmelerinin 2025'te daha zorlu bir aşamaya gireceğini, çünkü "kolay kazanımların" tükendiğini ifade etti.
BU SAYININ DESTEKÇİSİ
Müzik ve finansın kesişim noktası Odea Radyo yeni yılda da yatırım dünyasından güncel gelişmeleri, yatırım dünyası hakkında kapsamlı analizleri müziğin büyülü dünyası ile harmanlıyor.
Yatırıma yeni başlayanların finansal okuryazarlıklarını geliştirebilecekleri, yatırım dünyasına aşina olanların da yepyeni yatırım analizleri ile bilgilendiği Odea Radyo keyifli müzikler eşliğinde dinleyicilerini kucaklıyor.
Yeni yılda yatırım dünyasına dair merak edilen sorulara cevap bulurken notaların ahengi ile keyifleneceğiniz yepyeni programlar da yayında. Pazartesinin tüm kasvetini alıp götüren Berrak Güler ile Sendromsuz Pazartesi her pazartesi saat 09.00, Gözdem Çipil’in efsaneleşmiş şarkılar ile hazırlayıp sunduğu Legends her perşembe saat 10.00, Cuma neşesini katlayan, Gökberk Göktepe’nin 1980’den günümüze hit şarkılarla sizleri müzik yolculuğuna çıkardığı Flashback her cuma saat 16.00’da Odea Radyo’da.
Yatırımın ritmini müzik eşliğinde yakalayabileceğiniz Odea Radyo’yu Karnaval uygulaması ile tabletinizden ve telefonunuzdan her an, her yerde dinleyebilirsiniz.
Dünyayı Saran Ağ
Çinli hackerların “BeyondTrust’ adlı hizmet sağlayıcısının bulut hizmetindeki bir açığı kullanarak ABD Hazine Bakanlığı’nın sistemine sızdığı belirlendi.
ABD Başkanlık koltuğuna oturmak için gün sayan Donald Trump, TikTok’u kurtarmak için müzakereler yürütmek üzere Yüksek Mahkeme’ye başvurdu. Ulusal güvenlik gerekçesiyle açılan kamu davasında ABD’li bir yapıya satılMAması durumunda TikTok’un erişime engellenmesi isteniyor.
Ek bilgi: İsabetli öngörüleriyle bilinen The Information, Elon Musk’ın TikTok’u satın alma ihtimalini gündeme getirdi.
Elon Musk’ın Twitter’a yönelik en büyük hayali, onu her şeyi yapan bir “süper uygulama”ya (super app) çevirmekti. Bu alanda bir yol alındığını söylemek henüz mümkün değil. Ancak CEO Linda Yaccarino, bu doğrultudaki en büyük aşamalardan biri olan ödeme hizmetinin bu yıl hayata geçeceğini iddia etti. (Böylece internet tabanlı ödemelerinizi Twitter ile yapmak mümkün hale gelecek.)
SpaceX’in uydularla internet erişimi sunan iştiraki Starlink dünya genelinde 4,6 milyon aboneyi geride bıraktı.
Yapay Zeka Gündemi
Yapay zeka (YZ) uygulamalarının nimetleri bol. Birçoğu da gündemde hatırı sayılır bir yer tutuyor. Gözden kaçan mucizelerinden biriyse antik kalıntılarda şimdiye dek anlaşılamayan kriptolu metinleri ve bilinmeyen alfabeleri çözmesi. Nature sitesi bu konuda ayrıntılı bir derleme yapmış.
Geçtiğimiz yıl YZ rüzgarından yelkenlerini en çok şişiren hiç şüphesiz Nvidia oldu. Şirket sadece 2024’te değerine 2 trilyon dolar ekledi. (Şahsen 2025’te derin “düzeltmeler” olacağını düşünüyorum.)
Facebook dünyanın en büyük sosyal ağı olma özelliğini koruyor. Fakat bu esasen kağıt üstünde bir veri. Platform yeni kullanıcıları cezbetmekte her geçen gün biraz daha zorlanıyor. Çatı şirket Meta, bu ıssızlığı YZ destekli bot hesaplar ile giderme kararı aldı. Ancak olumsuz tepkilere yol açınca geri adım atarak projeyi rafa kaldırdı.
Microsoft, YZ tabanlı yeni masaüstü bilgisayar platformunu CES Fuarı’nda tanıtacak. Asus tarafından üretilen ve Microsoft Copilot Plus uyumlu “NUC 14 Pro AI” kodlu cihaz, tasarımıyla Apple Mac Mini’yi andırıyor.
Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, bakanlıklara (ve ülkenin en büyük bankası Sberbank’a) Çin ile YZ alanında işbirliği yapma talimatı verdi.
Keşif, İcat ve İnovasyonlar
Çin Hava Kuvvetleri radara yakalanmayan altıncı nesil savaş uçağını denemeye başladı. “J-36” kodlu uçak, üç motorlu donanımı ve kuyruksuz tasarımıyla dikkat çekiyor.
Ek bilgi: Siber Güvenlik Uzmanı Edward Snowden, Çinli hackerların Boeing’in sistemine sızarak 2 trilyon dolar bütçeli F-35 projesinin teknik verilerini ve tasarımlarını ele geçirdiğini iddia etmişti.
Üç-beş markanın insafına kalan akıllı telefonların ne kadar sıkıcı, sıradan ve birörnek hale geldiğini görmemek imkansız. Bu yüzden yeni arayışlar fazlasıyla ilgimi çekiyor. “inkPhone duo” kod adlı model, daha önce denenmiş bir fikri yeniden yorumlamış. OLED ekranlı ön yüzünde sıradışı bir ayrıntı yok. Arka kısmıysa tamamen e-mürekkep tabanlı bir ekrandan oluşuyor. Bu sayede çok düşük pil tüketimi ve okunurluğu yüksek yüzeyi ile farklı amaçlarla kullanılabiliyor. Kaydırarak ortaya çıkan ön ve arka kamerası mahremiyet adına da güven verici.
Sağlık Olsun
Su içmenin faydaları malum. Fakat ne kadar içmek gerekiyor? Tam olarak neye hayrı var? Bu sorular peşinde gerçekleştirilen bir araştırmaya göre 19-30 yaş arası erkeklerin günde 3 litre, kadınlarınsa 2,1 litre sıvı alması tavsiye ediliyor (”Su” yerine “sıvı” ibaresinin geçmesi tesadüf değil; zira su dışındaki içecekler de sayılıyor). Çalışmada yemeklerden önce günde 1,5 litre su içenlerin kilo verme hızında artış gözlendi. Benzer şekilde öğünler öncesi su içmenin kandaki glikoz oranlarını da dengelediği belirlendi. Su içmek böbrek taşı oluşumunu engellemenin yanısıra, mevcut böbrek taşlarını da aşındırıyor. Kelime anlamıyla “üstüne bir bardak su içilesi” türden bir bilgi.
Uluslararası bir bilim grubunun çalışması, kanser riskinin 60 ve 70’li yaşlarda yükseldiğini ancak 80 yaşından sonra hızla düştüğünü ortaya koydu. Gerekçesi tam bilinmese de etkenlerin başında yaşlanan hücrelerdeki demir artışı olduğu düşünülüyor.
Kolon kanseri üstünde çalışan Güney Kore / Bilim ve Teknoloji Enstitüsü KAIST, kanser hücrelerini genetik müdahale ile yeniden sağlıklı hücrelere dönüştürmeyi başardı.
Son hatırlatmalar
Dilerseniz Patreon sayfam üzerinden bu çabamı maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.
Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋♂️
Emeğinize sağlık. Bu hafta çok su içmeye başlayacağız, her şeyin başı sağlık.
Her ne kadar "müzmin bir kötümser" olsam da bülteni okuyunca bir yanımın sizin iyimserliğinize katılası geliyor ama derin bir nefes alıp bazı insana özgü arızaları tekrar düşününce geçiyor! 🙂 Yine de bunca bilgiyi derleyip hap gibi aktarıyor olmanız çok kıymetli. İyi ki bunu yapıyorsunuz 🙏🏻 Teşekkürler, selamlar.