Dünya Halleri: 184
27 Ocak - 02 Şubat 2025 tarihleri arasındaki kayda değer gelişmeler.
Bu hafta bültenin ilgilendiği gündem (de) oldukça yoğundu. Elimi korkutmadan hepsini aktarmak istedim. Uzunluğu göz korkutmasın; rengarenk bir sayı oldu. E-posta mesajında yarım kalırsa “devam” bağlantısına tıklamayı ihmal etmeyin. Sabreden kazanır 🤓
Adet olduğu üzere “yarı-harici” gelişmelerle başlayalım.
Oksijen gazetesinde haftaya damgasını vuran “DeepSeek” ile ilgili ayrıntıları derledim. Blogumda ise sosyal medyada paylaşılan fotoğrafları analiz ederek bitki örtüsü, mimari doku gibi izlerden nerede ve ne zaman çekildiğini tespit eden GeoSpy adlı yapay zeka modelini yazdım. Dahiyane bir fikir.
Podcast yayınım “Haddini Aşan Yaşam Rehberi”nin bu haftaki konusu birbirine giren, anlamını yitiren ve boşluğu birbirinden tuhaf çözümlerle doldurulmaya çalışılan sosyal ilişkilerimiz: “Dinleyin kıymetli bağlantılarım”.
Artık başlayabiliriz.
Genel Gündem
Financial Times’ın uydu görüntülerine dayandırdığı haberine göre Çin, başkenti Pekin’de içinde nükleer saldırıya dayanıklı sığınaklar bulunan 6 kilometrekarelik bir komuta merkezi inşa ediyor. 2027 yılında tamamlanacağı düşünülen yapı, dünyanın en büyük askeri tesisi olacak. Neye hazırlık dersiniz?
ABD’de (Türkçede yetersiz bir tanımla “bilgisayar oyunu” olarak adlandırdığımız) video oyunların “tarihine” has bir vakıf var. Haliyle geniş de bir arşive sahip. O dev arşiv bu hafta herkesin kullanımına açıldı. Oyunlar, tanıtım broşürleri, dergiler ve daha neler...
Oyun demişken güncel ve -bence- komik bir gelişme paylaşayım. Elon Musk’ın arada video oyunlarındaki performansını “ekran görüntüsü” olarak paylaşmasına denk gelmişsinizdir. Hepsinde elbette kendine yaraşır derecede başarılı. Ancak geçtiğimiz günlerde “Path of Exile 2” oyunundaki canlı yayınını izleyenler Musk’ın bariz bir amatör olduğunu fark etti. The New York Times gazetesinin konuya ait dosyası Musk’ın fiziken oyun oynama imkanı olmadığı anlarda dahi “online” göründüğünü ortaya koydu. Böylece Musk’ın hesabını para karşılığı profesyonellere teslim ederek “şişirdiği” ifşa oldu. İddiaları kendisi de doğruladı.
Yorum: Elon Musk’ın işi gücü bırakıp bir oyunda uzmanlaşacağına inananlara mı yanayım yoksa Musk gibi birinin üç gram daha ilgi göreceğim diye şu durumlara düşmesine mi; bilemedim. Olaya sahne olan “Path of Exile 2” de gayet sağlam yapım. En azından tanıtımını izleyin. (Uyarı: Şiddet içerir.)
Son çeyrek bilançosunu açıklayan Apple’da sayılar ışıldasa da yaldızlar hafiften dökülüyor. Yapay zeka tabanlı yenilikler kullanıcılarda pek bir heyecan yaratmamış gibi duruyor. iPhone satışları yerinde sayıyor. Dahası, en büyük pazar Çin’de satışlar geriliyor. Dahası, Çin’de üretilen ürünlere yönelik yüzde 60’a varan “Trump Vergi Paketi” ile ABD pazarı dahi belirsizlik içinde. Yıl bazındaki toplam kar artışı yüzde 7. Ama hemen dertlenmeyin; o kadarı bile 36,6 milyar dolar ediyor.
Bu hafta yayımladığı bilançoya göre Facebook, WhatsApp, Threads ve Instagram’ın çatı şirketi Meta beklentileri aşarak yıllık yüzde 21 büyüdü. 48 milyar dolar ciro açıklayan şirket toplamda 3 milyar 300 milyon kullanıcıya ulaşmış.
Ek bilgi: Meta demişken garip bir gelişmeyi daha kayda geçirmiş olalım. ABD Başkanı Donald Trump, bir önceki başkanlık döneminde hesabını askıya aldığı için Facebook’u kendisini sansürlemekle itham etmiş ve dava etmişti. CEO Mark Zuckerberg, Trump yeniden başkan seçildikten sonra yemin törenine katılmak için 1 milyon dolar bağış yaparak sarı öküzü vermişti. Bu hafta da 25 milyon dolar tazminat ödeyerek aleyhindeki davayı durdurdu. Rüşvet mi desek yoksa haraç mı? Ne garip zamanlardayız.
LEGO tam bir “kapa çeneni ve al paramı” markası. Haybeye değil elbet; “elbirliğiyle”. Bizim gibi tutkunlarına yönelik kurduğu son tuzak, 1970’lerin efsane analog ses üretim cihazı (synthesizer) “Minimoog”. Tahmin edeceğiniz gibi “LEGO Ideas”dan çıkma bir fikir. 10 bin destek oyu alırsa üretime geçmeye aday fikirler arasına girecek.
Ek bilgi: Yetmez gibi bu hafta Hollanda’daki Van Gogh Müzesi de envanterinde bulunan (bol hikayeli) “Ayçiçekleri” (Tournesols) tablosunun LEGO sürümünü tanıttı.
Para-tura demişken; çocukken en sevdiğim oyuncaklarımdan biri, doğumgünü hediyesi olarak gelen Matchbox / Porsche Le Mans otomobildi. Sebebi bu aracın başrolü Steve McQueen ile paylaştığı meşhur “Le Mans” filmiydi. Bana oyuncağı nasip olan o aracın aslı, 2011 yılında bir açık artırmada (dünyanın en büyük Porsche araç koleksiyoncusu) Jerry Seinfeld tarafından 1 milyon 375 bin dolara satın alınmıştı. Seinfeld’in bu hafta müzayedede satışa çıkardığı araç 25 milyon dolar teklif aldı fakat rezerv fiyata ulaşmadığı için satılmadı. (Makinenin müzayedeye özel hazırlanmış nefis bir videosu var.)
Ek bilgi: Bir müzayedede şu ana kadarki en yüksek fiyata satılan Porsche, 17 milyon dolar ile 1939’da şirketin kurucusu Ferdinand Porsche’nin elinden çıkan “Type 64” modeli olmuştu.
Sony MiniDisc, MiniDV ve kayıt yapılabilir Blu-Ray üretimine son verdi. Açıkçası karardan daha çok, hala üretiliyor olmalarına şaşırdım.
Bir de küllerinden doğanlar var. Akıllı dijital saatlerin öncüsü Pebble gibi. E-mürekkep ekranlı cihaz, Kickstarter’da 10 milyon dolardan fazla fon toplayarak 2016’da hayata geçmişti. Kısa süre sonra (iddialara göre 40 milyon dolara) Fitbit tarafından satın alınmıştı. Ancak Fitbit de Google’a satılınca Pebble sessiz sedasız tarihe karışmıştı. Google bu hafta sürpriz bir kararla Pebble’ın tüm kodlarını açık kaynak olarak herkesin kullanımına açtı. Pebble’ın mucidi Eric Migicovsky de fırsatı değerlendirerek kurduğu “RePebble” adlı girişim ile efsaneyi yeniden hayata geçirme kararı aldı (Eski hatalarını tekrarlamayacağına eminim).
BU SAYININ DESTEKÇİSİ
Yatırım Dünyasının Kapsamlı Bilgi Platformu: Akademi’O
Yatırım yaparken hangi adımı atmanız gerektiğinden emin değil misiniz? Ya da mevcut yatırımlarınızı daha iyi yönetmek için güvenilir bilgi mi arıyorsunuz? Odea uygulaması içindeki bilgi platformu Akademi’O, yatırım dünyasında doğru kararlar almanız için sizinle.
Gündelik hayatın temposunda bir tıkla ulaşabileceğiniz Akademi’O ile yatırıma dair temel kavramlardan piyasaların nabzına kadar her şeyi öğrenebilirsiniz.. Ekonomist Özlem Bayraktar Gökşen’in her seviyeye uygun kısa ve öz videoları, podcastler, günlük bültenler ve makalelerle yatırım bilginizi geliştirebilirsiniz.
Üstelik tüm bu içeriklere dilediğiniz zaman, dilediğiniz yerden kolayca ulaşmak için Odealı olmanız yetiyor. Geleceğinize yatırım yapmak üzere ihtiyacınız olan bilgi, ürün ve hizmetlere istediğiniz zaman ulaşmak için zaman kaybetmeyin.
Odealı olmak için hemen tıklayın!
Dünyayı Saran Ağ
Küresel dijital devlerin diplomasi ile mecburi kesişimine yönelik ilginç bir gelişmeyle başlayalım. ABD Başkanı Donald Trump nerden icap ettiyse kıtanın kaşifleri tarafından “Meksika Körfezi” olarak adlandırılan yerin adını “Amerika Körfezi” olarak değiştirdi. Google’ın harita hizmeti Maps de mecburen kayıtlarını bu şekilde güncelledi. Fakat sadece ABD’den bağlananlar için! (Meksika yönetimi yine de Google’ın kararına itiraz etti.)
Ek bilgi: Benzer durum birçok tartışmalı ülke ve bölgede uzun süredir yaşanıyor. Aşina örneklerinden birisi “Kıbrıs”.
Bir Trump haberi daha: ABD’de hizmet vermesi mahkeme kararıyla engellenen TikTok, Başkan Donald Trump’ın talep ettiği 75 günlük ek süre içinde ilginç gelişmelere sahne oluyor. Karar uyarınca ABD uygulama mağazalarından kaldırılan TikTok’un önceden yüklendiği ikinci el telefonlar e-ticaret platformlarında on binlerce dolara satılıyor. Süreci 30 gün içinde tamamlamayı hedefleyen Trump ise uygulamanın ulusal güvenlik konusundaki denetiminin Oracle’a, sahipliğinse Microsoft’a geçmesi için görüşmeler yürütüyor. (Microsoft CEO’su Satya Nadella konuyla ilgili olarak “şu ana kadar uğraştığım en acayip konu” açıklaması yaptı.)
Twitter uygulama içine ekleyeceği ödeme çözümü için VISA ile anlaşma imzaladı. “X Money” adlı hizmet sayesinde anlaşmalı platformlardaki dijital ödemeler Twitter cüzdanıyla gerçekleştirilebilecek.
WhatsApp’ın yeni iPhone sürümü tek cihazda iki farklı hesap kullanmayı destekleyecek. Bu özellik Android platformunda 2023 yılından bu yana kullanımdaydı. (İkinci hesabın tanımlanması için ikinci SIM kart ya da eSIM gerekiyor.)
Apple, iPhone’larda uydu tabanlı internet erişim hizmeti sunan Starlink ağının desteklenmesi için çalışmalar yürütüyor. (İnternet erişimi gibi kritik bir hizmette bir özel bir şirketin küresel çapta böylesine yaygınlaşmasının yaratacağı sorunları paylaşmak isterdim ama yeri bu bülten değil. İleride yaşanacak vakalarda gündeme sıkça gelecek nasıl olsa.)
Pew Research’ün 2017 - 2020 tarihleri arasındaki 35 milyon içerik üstünde yürüttüğü araştırma, Facebook kullanıcılarının haberlerin yüzde 75’ini okumadan (bağlantılarına tıklayıp açmadan) hesaplarında paylaştığını ortaya koydu. Şiddet ve öfke içeren uç (ekstrem) haberlerde bu tür paylaşım daha da artıyor.
Yapay Zeka Gündemi
Bu hafta bütün dünya “DeepSeek” adlı Çin merkezli yapay zeka modelini konuştu (Oysa Dünya Halleri aboneleri onu geçen sene keşfetmişti). Bu konudaki güncel gelişmeleri bu hafta Oksijen gazetesindeki sayfamda yazdım. O sebeple ayrıntılara girmeyeceğim (önümüzdeki Cuma günü blogumda ücretsiz okuyabilirsiniz). Fakat bağlantılı birkaç gelişmeyi ayrıca kayda geçirmekte fayda var:
Öncelikle henüz denemeyenler şuradan buyursun (Türkçeyi destekliyor). En büyük özelliği açık kaynaklı, ücretsiz ve herkes tarafından indirilip her amaçla kullanılabilir olması. Dahası “mini” sürümü sıradan bir kişisel bilgisayarda dahi çalışıyor. Rakiplerinin savurduğu bütçelere nispet edercesine sadece 6 milyon dolarlık yatırım ile hayata geçti.
Ölçek, eğitim maliyeti ve performans adına bariz bir üstünlüğü var.
Teknik ayrıntıların ötesinde mevzu Çin’in ABD’nin bileğini bükmesi gibi bir etki bıraktı. Ticari yaptırımların ve Silikon Vadisi kibrinin liderlik için yeterli olmadığını gösterdi.
Ürünü hayata geçiren şirketin kurucusu Liang Wenfeng de gayet ilginç (ve gizemli) bir karakter.
Gelelim yan etkilerine:
Google’ın yeni dil modeli “Gemini 2.0 Pro” bu fırtınada resmen güme gitti. Sebebi tam anlaşılamasa da bu güncelleme kısa süre sonra kayıtlardan kaldırdı.
Çin’den bir salvo da Alibaba’dan geldi. Şirketin “Wen 2,5 Max” kodlu yapay zeka modeli, kendi iddiasına göre DeepSeek-V3’ten daha daha iyi performans sunuyor. Denemek isterseniz, buyrun.
Sektörün lideri OpenAI derhal yeni yatırım turuna çıktı. 300 milyar dolar değerlemeye sahip turda ilk aday, 25 milyar dolar ile Japon yatırım fonu Softbank oldu.
Donald Trump ise “çipler ve yarıiletkenlere yönelik yeni gümrük tarifeleri yolda” diyerek öpemediği bileği bükmeye devam edeceklerinin sinyalini verdi.
Keşif, İcat ve İnovasyonlar
Hong Kong Üniversitesi’nin hayata geçirdiği “SUPER”, insansız hava araçları (İHA) sektöründe yeni bir sayfa. Otonom çalışan cihaz yemek dağıtımı, güvenlik devriyesi gibi geleneksel senaryoların yanısıra arama-kurtarma faaliyetlerine özel de hizmet verebiliyor. Küçük gövdesi, LIDAR destekli görüş yetenekleri, saatte 70 km hızı ve uzun ömürlü pili sayesinde yapılan deneylerde yüzde 99,63 başarı oranıyla en iyi rakibine kıyasla 36 kat daha iyi sonuç verdi.
Hidrojen bombasının mantığından ilham alan bilimciler 80 yıldır nükleer füzyon ile enerji üretmenin yollarını arıyor. 1 gram yakıt ile 11 ton kömüre denk (90 bin kilovatsaat) enerji üretmenin mümkün olduğu bu sistem, teorik olarak insanlığın tamamı için sonsuz ve temiz enerjinin kaynağını oluşturacak. Şu ana kadarki deneylerde en uzun reaksiyon 403 saniye sürmüştü. Çin’in deneysel EAST reaktörü bu hafta bin 66 saniye kesintisiz füzyon reaksiyonuna imza atarak kendine ait rekoru bir üst seviyeye taşıdı.
Bu alanda çalışan ve bültende de yer yer andığım Helion adlı girişim, füzyon enerjiyi gerçeğe dönüştürmek için 1 milyar dolar bütçeye ve 3 sene süreye ihtiyaç duyduğunu söylüyor. Bekleyen ilk müşterisi Microsoft. Şirketin yaklaşımı tanıtım videosunda güzelce özetlenmiş. Bunu mümkün kılacak Polaris adlı cihazın tanıtımı ise aşağıda.
Geçtiğimiz sayıda değindiğim sesten hızlı uçak üstünde çalışan “Boom Supersonic” şirketinin “XB-1” kodlu uçağı bu haftaki deneme uçuşunda 35 bin 290 fit irtifada ses hızını aşmayı başardı (Mach 1,2 / 1.200 km/s). Böylece Concorde’dan sonra ilk kez sivil bir ticari uçak “süpersonik” unvanı kazandı.
Britanya / Jahn Innes Merkezi çok daha az kimyasal gübre ile mahsul almayı mümkün kılan bir tarım tekniği geliştirdi. Faydalı mikropların bitki kökleri tarafından daha fazla emilmesini sağlayan yeni çözüm azot bağlayan bakterileri ve özel bir mantar türünü temel alarak suni gübrenin rolünü üstleniyor. Bu yöntemle büyüyen ürünlerin lezzetinde de belirgin bir artış gözlendi.
Kripto Gündemi
ABD Başkanı Donald Trump’ın dijital dolar projesini engelleyen kararnamesi alternatiflere yönelik ilgiyi artırdı. Bu alanda çalışan 130 ülkeden biri olan ABD’nin oyundan çekilmesinin ardından özellikle Çin ve Avrupa Birliği Merkez Bankası’na standartları belirleme ve “rezerv e-para” olma konusunda büyük bir fırsat doğdu. ABD’nin yeni stratejisi, dolara endeksli (stabil) kripto paralar üzerine eğilmek.
Göklerden Gelen Haberler
“Shenzhou-19” aracıyla Tiangong Uzay İstasyonu’na kenetlenen Çinli astronotlar, yapay fotosentez ekipmanıyla yürüttüğü deneyi başarıyla tamamladı. ISS’deki emsalinin aksine standart hava basıncı ve oda sıcaklığında çalışabilen sistem, ek enerji ihtiyacı duymadan roket yakıtı için gereken oksijen ve etilenin üretimini sağlıyor. Buluşun ilerideki uzun menzilli derin uzay görevlerinde ve Mars yerleşkesinde kullanılması amaçlanıyor.
Ocak ayında amatör bir gök gözlemci (astronom) bir göktaşı keşfederek “2018 CN41” ismiyle kayda geçirdi. Ancak bu hafta keşif kayıtlardan silindi. Çünkü göktaşı olarak gözlemlenen cismin SpaceX’in 2018’de “Falcon Heavy” roketinin ilk uçuşu ile uzaya bıraktığı “Tesla Roadster” otomobil olduğu anlaşıldı.
Bağlantılı bir gelişmeyle kategoriyi kapatalım: Bir grup gök gözlemcisi çok geç olmadan uzayda reklamların yasaklanmasını talep etti. Amaç, uzayı Dünya’nın yeterince mağduru olduğu ışık ve frekans kirliliğinden, ayrıca çöp atıklarından esirgemek.
Sağlık Olsun
Çin Bilim Akademisi’nden Zhi-Kun Li, CRISPR tekniğiyle iki babalı (annesiz) bir fare “üretmeyi” başardı (yarattı da denebilir).
ABD / Salk Enstitüsü, kilo verme sürecinde kas kaybını engelleyen bir protein keşfetti. “BCL6” adlı protein hem yaşlanmaya bağlı doğal kas kaybını hem de “mucize zayıflama ilacı” sloganıyla yaygınlaşan “GLP-1” tabanlı ilaçların yarattığı sorunları ortadan kaldırmaya aday.
Çin / Xiangya Üniversitesi Hastanesi’nde yürütülen çalışmada uykunun en derin anında beynin hipotalamus bölgesinde üretilen (“RCN2” proteininden ayrışarak oluşan) bir hormonun iştah ve metabolizmayı düzenlemede etkili olduğu keşfedildi. “GLP-1” bazlı zayıflama yöntemlerine alternatif olacak hormona “raptin” adı verildi.
Ek bilgi: Aynı araştırma “gece acıkma / yeme sendromu” yaşayanların RCN2 geninde ortak bir varyanta rastladı.
Vertex şirketinin “Journavx” ismiyle satışa sunduğu ilaç, 20 yıl sonra lisans alan ilk yeni ağrı kesici oldu.
Dilerseniz Patreon sayfam üzerinden bu çabamı maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.
Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋♂️
Emeklerinize sağlık Serdar Bey. Saygı ve selamlar. 🙏🏼
Yine keyifle, enerjinize imrenerek ve bunu da nasıl araştırmış da bulmuş dediğim, araştırmacı yönünüzü kendime de düstur edin oğlum bak Amir neler yapıyor! Diye okuduğum bir sayı daha. Özetle elinize sağlık Amirim.