Dünya Halleri: 192

24 - 30 Mart 2025 tarihleri arasındaki kayda değer gelişmeler.

Bu hafta Oksijen gazetesinde Türkiye’de internete erişebilemek için yürüttüğümüz mücadeleyi kolaylaştıracak bazı ek uygulamalara değindim. Blogumda ABD ve Çin eksenindeki ticari ve teknolojik savaşın cenderesindeki Avrupa Birliği’nin çabalarını ve Türkiye’ye yansıyabilecek etkileri ele aldım.

Podcastim “Haddini Aşan Yaşam Rehberi” ise bu bölümde her geçen gün biraz daha hasretini çektiğimiz demokrasi meselesinin 2 bin yıllık tarihi ışığındaki seyrini bakıyor. Bir kulak verin derim.

Şimdi gelelim dünyanın kalan kısmında olup bitenlere.

---

Genel Gündem

Suudi Arabistan dünyanın en yüksek binasını inşa etmek için çalışmalara başladı. Britanyalı tasarım stüdyosu “Foster + Partners” ile çalışılan 5 milyar dolar bütçeli proje ile 2 kilometre yüksekliğinde bir gökdelen inşa edilmesi hedefleniyor.

Çin yönetimi yapay zeka, robotik ve yüksek teknoloji sektöründeki ulusal girişimlere 1 trilyon Yuan (yaklaşık 138 milyar dolar) yatırım kararı aldı.

ABD yönetimi ulusal güvenlik gerekçesiyle 80 şirketi daha kara listeye ekledi. Yarısından fazlası Çin kökenli şirketlerin oluşan listenin kalan kısmını İran, Pakistan, Güney Afrika, Tayvan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nden firmalar oluşturuyor.

Kan örneklerinden hareketle müşterilerine gen testi ve soyağacı (köken) hizmeti veren 23andMe adlı girişim iflas başvurusunda bulundu. Yıllar önce girdiği mali sorunları aşamayan şirket dünya genelinde 15 milyon kişinin genetik bilgilerine sahip.

Üst düzey ABD yetkililerinin devlet sırlarını paylaştığı bir sohbet grubu, The Atlantic dergisinin muhabiri Jeffrey Goldberg’in yanlışlıkla eklenmesiyle ifşa oldu. Kriptolu mesajlaşma uygulaması Signal’da kurulan grubun üyeleri arasında Dışişleri Bakanı Marco Rubio, Başkan Yardımcısı JD Vance, CIA Direktör Adayı Joe Kent ve Hazine Bakanı Scott Bessent de yer alıyor. (İletişim için ulusal güvenlik onayı olmayan bir platformun kullanılması ülkenin ulusal güvenlik yasalarının ihlali anlamına geliyor.)

Tesla’nın Avrupa kıtasındaki satışı yüzde 45 oranında geriledi. Buna karşılık Volkswagen grubunun elektrikli araçlarının satışında yüzde 180 artış gözlendi. Avrupa satışları yüzde 94 artan Çinli BYD’nin küresel geliri ise 100 milyar dolara ulaştı.

Tüketimden gelen gücünü kullanan bir Avrupalı.

Dünyayı Saran Ağ

Elon Musk, Twitter’ı satın alma sürecinde yanıltıcı paylaşımlar yapmaktan ve el altından topladığı hisseleri zamanında açıklamayarak eski hissedarları dolandırmaktan yargılanıyor. Musk’ın davaya yönelik itirazı yargıç tarafından reddedildi.

Ek bilgi: Diğer yandan Twitter bu hafta 33 milyar dolar değerlemeyle yine Elon Musk’a ait xAI tarafında satın alındı.

İtalya Savunma Bakanı Guido Crosetto, uydu tabanlı internet erişim hizmeti Starlink ile lisans görüşmelerini jeopolitik gerilimin yükselmesi sebebiyle askıya aldıklarını açıkladı. Vietnam hükümetiyse Starlink’e test lisansı verme kararı aldı.

Google, Android işletim sistemini bundan böyle tamamen iç mühendis ekibiyle yürütme kararı aldı. Daha hızlı geliştirme amacıyla alınan kararlarda dış katılımcılar kaynak kodlarına katkıda bulunmaya devam edebilecek.

iPhone kullanıcıları çağrı ve mesajları için WhatsApp’ı ön tanımlı uygulama olarak tanımlayabilecek. Böylece mesajlaşmalar, aramalar ve aranmalar doğrudan WhatsApp üstünden (yani uçtan uca kriptolu) gerçekleşebilecek.

1999 yılında hayata geçerek MP3 paylaşımını (hatta bir bakıma dijital müzik sektörünü) başlatan Napster, üstüne yağan telif davalarının ardından 2001’de kapatılmıştı. 2011’de Rhapsody, 2022’de ise Hivemind tarafından satın alınan marka bu hafta 207 milyon dolara Infinite Reality adlı şirkete geçti. Yeni sahibinin planı Napster’ı sosyal bir müzik platformuna çevirmek. Başarısına bütün iyi niyetimle yüzde 5 ihtimal veriyorum.

Napster kuşağı için bu görüntü de gayet tanıdık. Hey gidi…

Yapay Zeka Gündemi

Şu günlerde yapay zekaya (YZ) dair ne konuşuyorsak temelinde “derin öğrenme” (deep learning) tekniğini mümkün kılan (ve 1950’lerde Geoffrey Hinton tarafından tasarlanan) model var. Google ve Bilgisayar Tarihi Müzesi, bu hafta bunu sağlayan (görüntü işleme odaklı) ilk yazılım “AlexNet”in kodlarını paylaşarak açık kaynaklı hale getirdi.

Ek bilgi: AlexNet, adını daha çok OpenAI ile duyuran Ilya Sutskever’in 2011’de arkadaşı Alex Krizhevsky’yi düşük kaynaklarla çalışacak bir ağ tasarlaması için ikna etmesiyle başlamıştı. AlexNet, o dönem ebeveynleriyle yaşayan Krizhevsky’nin odasında, 2 Nvidia grafik işlemcili bir bilgisayarda hayata geçmişti. Algoritmanın eğitiminde ise “WordNet” kullanarak milyonlarca görsellik bir veritabanı oluşturan Stanford Üniversitesi profesörü Fei-Fei Li’nin veri seti kullanılmıştı. Fei-Fei Li’nin adını bugünlerde “World Labs” adlı YZ girişimiyle duyuyoruz.

İşte yapay zeka tarihini değiştiren bilgisayar…

Google’ın yapay zeka platformu Gemini (Ceminay şeklinde okunuyor) 2,5 sürümüne geçti. Pekiştirilmiş öğrenim, düşünce zinciri kullanımı gibi birçok alanda rakiplerini geride bırakan yapı, kod yazımında da epey yol almış. (Google AI Studio beni her gün OpenAI’dan biraz daha kendine çekiyor.)

OpenAI da GPT-4o modelinin görsel üretme yeteneğinde geliştirmeler içeren yeni sürümü hizmete sundu. Gerçekten etkilendiğim bir güncelleme olduğunu söylemeliyim.

Ek bilgi: Bu arada kar amacı gütmeyen bir şirket olarak kurulan OpenAI, kar amaçlı şirkete dönüşme çabasını sürdürüyor. 40 milyar dolar ek yatırım alabilmek için gereken dönüşümün bu yılın sonuna kadar tamamlanması hedefleniyor. OpenAI’ın bir diğer hedefiyse bu yılki gelirlerini üçe katlayarak 12,7 milyar dolar seviyesine çıkarmak.

Microsoft’un geçtiğimiz sene tanıttığı siber güvenlik platformu “Security Copilot”, önümüzdeki ay yapay zeka temsilcisi (agent) desteğine kavuşacak. Çözüm, sistemdeki veri erişim ihlallerini ve ağ güvenlik zaaflarını çok daha erken tespit edebilmeyi vaat ediyor.

Avrupa Birliği YZ, siber güvenlik ve dijital yeteneklerin gelişimi için 2027 yılına dek 1,3 milyar euro yatırım yapacak.

Zimbabweli milyarder işadamı Strive Masiyiwa, Afrika’nın ilk yapay zeka fabrikasını kurmak için Nvidia ile birlikte çalışacak. Bu kapsamda Nvidia teknolojilerini kullanacak merkezler inşa edilerek Mısır, Kenya, Fas ve Nijerya gibi bölgenin gelişmekte olan ülkelerine hizmet olarak pazarlanacak (AI as a Service / AIaaS).

Ek bilgi: Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı raporuna göre Afrikalı YZ uzmanlarının sadece yüzde 5’i ihtiyaç duyduğu altyapıya ulaşabiliyor.

Keşif, İcat ve İnovasyonlar

Alman bisiklet üreticisi Ponomarets “Eidolon” adlı modelini satışa sundu. Karbon-fiber alaşımlı elektrikli bisiklet 9,9 kilogram ağırlığı ve 100 kilometre menziliyle kendi kategorisindeki en hafif seçenek. (Fiyatı 12 bin 600 Euro’dan başlıyor.)

Süt ürünlerinin çevresel etkilerini azaltmak için çalışan Danimarka / Kopenhag Üniversitesi, doku ve tat açısından tatmin edici sonuçlar vermeyen bitki tabanlı peynirlere bir alternatif geliştirdi. Süt proteinlerinin bezelye proteinleriyle karışımından oluşan yeni tür, lifli yapısıyla dikkat çekiyor.

Kripto Gündemi

OpenAI şirketinin CEO’su Sam Altman’ın kripto para girişimi “World Network”, dolara endeksli bir cüzdan için VISA ile görüşüyor. İşbirliğinin temelinde World Network cüzdanına kripto tabanlı kredi kartı özelliği kazandırılması yatıyor.

Göklerden Gelen Haberler

Fransız havacılık şirketi “Beyond Aero” uzun süredir hidrojen + elektrik hibrit motorlu, sıfır emisyonlu (karbon salmayan) bir jet uçağı üstünde çalışıyor. Şirket bu haftaki açıklamasında üretecekleri modelin mevcut fosil yakıtlı jetlerden daha ekonomik, daha sessiz ve bin 500 km menziliyle elektrikli emsallerinden 5 kat daha uzun menzilli olacağını iddia etti. Uçak, 2030 yılında gökyüzüyle buluşmaya hazırlanıyor.

ABD Hava Kuvvetleri “F-22 Raptor” savaş uçaklarının yerini alacak “F-47” serisinin 2030’a kadar kullanıma alınacağını açıkladı. 2016 yılından bu yana üstünde çalışılan ve dünyanın ilk 6. nesil uçağı olacak F-47 serisinin test uçuşları 5 yıldır sürüyor. Ses hızında seyredecek model ayrıca lazer ve mikrodalga silahlara sahip olacak.

ABD Uzay Kuvvetleri ise yörüngedeki sivil ve askeri uyduların savunması için hizmet verecek “STRATFI” kodlu “uzay uçak taşıyıcısı” için Gravitics şirketiyle çalışmalara başladı. (Egemenlik kavramı yeniden tanımlanıyor.)

Sağlık Olsun

Güney Kore / Ulsan Ulusal Bilim ve Teknoloji Enstitüsü, bakteriyel enfeksiyonların tamamını 3 saatten kısa sürede tespit edebilen bir yöntem keşfetti. Floresan sinyallerinin emilimini temel alan teknik 14 bin 614 bakteri türünün 19 bin 885 genetik dizilimi incelenerek oluşturulan bir veritabanını kullanıyor.

Sivrisinekler aracılığıyla insandan insana taşınan sıtma, hala en yaygın ve ölümcül salgınlardan biri. Mücadele adına denk geldiğim en ilginç yöntemi paylaşmak istedim. Nadir bir hastalığın tedavisinde kullanılan nitisinone adlı bir ilacı içenleri sokan sivrisineklerin öldüğü belirlenmiş. Bu yöntemle hem sivrisineklerin yok edilmesi hem de hastalığın yayılması engellenebiliyor.

Avustralya ve Singapurlu araştırmacıların ortak çalışması, saç büyümesinden sorumlu kök hücrelerin, “MCL-1” adlı koruyucu bir proteine ihtiyaç duyduğunu belirledi. Bu proteinin artırılmasıyla kelliğin önüne geçmek mümkün olabilecek.

Japonyada tamamen felçli dört erkek üzerinde yürütülen bir klinik çalışmada hastalara kök hücreleri kullanılarak üretilen sinir hücreleri enjekte edilerek yeniden hareket edebilmeleri sağlandı.

Çinli araştırmacılar, genetik olarak düzenlenmiş bir domuz karaciğerini beyin ölümü gerçekleşmiş bir insana naklederek organın ilk kez insan vücudunda çalışmasını sağladı. Nakil sonrası domuz karaciğeri safra ve albümin üretmeye başladı, kan akışı düzgün gerçekleşti ve pıhtı oluşmadı.

---

Son hatırlatmalar

Dilerseniz Patreon sayfam üzerinden bu çabamı maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.

Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋‍♂️