Dünya Halleri: 193

31 Mart - 06 Nisan 2025 tarihleri arasındaki kayda değer gelişmeler.

Yaklaşık bir aydır yurtdışındaydım. Dün döndüm. Uzaktan takip etmeye çalıştığım memleket şartlarına intibak sürecindeyim. Kendimi akvaryuma salınmadan önce poşetinde bekletilen yeni balık gibi hissediyorum.

Bu hafta Oksijen gazetesinde gelişmiş ülkelerin azalan, geri kalmış ülkelerin artan nüfusunun insanlığı nasıl bir geleceğe hazırladığına baktım. Sosyal ihtiyaçları geçtim; en faydacı bakışla varlığımızı sürdürmek için ihtiyacımız olan insanın yerini teknoloji alırsa ne olur? Kimileri için cennet, kimileri için cehennem. (Yapay zeka destekli insansı robotlara bir de bu gözle bakalım.)

Blogumda üstündeki sansür, erişim kısıtlaması ve bant daraltma baskısı her geçen gün artan internete ulaşabilmek için faydalı olacak bazı temel teknik ve teknolojileri hatırlatmak istedim.

Podcast yayınım Haddini Aşan Yaşam Rehberi ise bu hafta algıların olguları geçersiz kıldığı; önyargıların gözleri kör, kulakları sağır ettiği şu dönemde hakikat arayışımıza ve yaftalama tutkumuza baktı.

Bültene gelirsek; rengarenk ve bol yorumlu bir sayı oldu. Okurken size de benim yazarken aldığım kadar keyif vermesi dileğiyle.

---

Genel Gündem

Daha çok işletim sistemi Windows ile tanıdığımız Microsoft 50 yaşına bastı. Onu yakından takip ettiğim gazetecilik mesleğinde 30 yılımı doldurdum. Fakat Windows (yani Microsoft) ile ilk tanışmam 1992 yılındaki 3.1 sürümüyle olmuştu. O zamanlar sıkı bir Amiga kullanıcısıydım. Windows teknik kabiliyetleri, uygulamaları ve hatta oyunlarıyla Amiga’nın yanında epey ilkel kalıyordu. Sonra arayı hızla kapattı. Günlük anlamda Windows kullanmayı 7. sürümde bıraktım. Bu uzun eşlik döneminde şirketin tüm CEO’larına şahit oldum. İkisiyle bizzat tanıştım (hatta bir Bill Gates toplantısında New York’ta FBI tarafından alıkonuldum).

Bugün “dijital / elektronik / sanal / yapay” ön ekiyle her ne yapıyorsak hepsinde Microsoft’un doğru ya da yanlış bir hamlesinin izi var. Görmezden gelemeyeceğiniz bir olgu. Üstelik kurucu ortağı Bill Gates’in sözleriyle “50 yaşına rağmen kendi tarihinin en heyecan verici dönemini yaşıyor”.

Microsoft’un kurucu ekibi. Daha çok bir funk-rock grubunu andırıyor.

Bir de itiraf: Satya Nadella’nın 2014’te devraldığı CEO koltuğunu bu kadar başarıyla dolduracağına ihtimal vermiyordum. Steve Ballmer’dan sonra Microsoft hızla eriyen, tel tel dökülen bir buzdağını andırıyordu. Nadella’nın açık kaynak, bulut bilişim, yapay zeka ve hatta oyun alanındaki hamleleri; hem şirketinin hem de sektörün kaderini değiştirdi. Uzattım evet. Çünkü bugün Microsoft’a dünden çok daha önem veriyor ve anlam yüklüyorum.

Son sözü mal sahibine bırakayım. Özetlemekte benden daha başarılı.

Ek bilgi-1: Bill Gates doğumgünü hediyesi olarak Microsoft’un ilk yazılımı “Altair BASIC”in kaynak kodlarını paylaştı (PDF). 8080 makine dilinde yazılmış 150 sayfalık bir nadir eser.

Fotoğrafa bakarken nokta vuruşlu yazıcıları özlediğimi fark ettim.

Ek bilgi-2: Microsoft Windows’ta sistemi işlemez hale getiren hatalarda ortaya çıkan meşhur “mavi ölüm ekranı” Windows 11’e gelen son güncelleme ile siyah renge büründü.

Çocukluğumun çizgi-romanlarında hepi topu iki süper kahramanımız vardı: Superman (daha doğrusu “Süpermen”) ve Batman. “Örümcek Adam” dahi sonradan geldi. Batman bugünkü gibi “ağır abi” değildi. Yine de Superman bana hep daha heyecan verici gelirdi. Belki Klark Kent’in Bruce Wayne’e göre daha bizden; hatta (aynen Peter Parker gibi) sarsak olmasından; bilmiyorum. Benim gibi tutkunları şimdi merakla “Superman” adlı yeni filmi bekliyor. James Gunn’ın yönettiği yapımın ilk fragmanı paylaşıldı. Kostümünden mekanlara uzanan ayrıntı ve değişimler dikkat çekici. Şimdiden epey tartışma yarattı.

Katar’da Müslüman kadınlara özel ilk çağdaş (Türkçesiyle “contemporary”) cami hizmete girmiş. Bu hafta haberim oldu. Katar Devlet Fonu’nun ihale ettiği ve (New York şehrindeki Highline konseptiyle tanınan) ABD merkezli “Diller Scofidio + Renfro” stüdyosunun tasarladığı “Al-Mujadilah” adlı yapı gerçekten ilgi çekici. 875 metrekarelik taban halısı ilhamını el dokuması bir Türk seccadesinden almış. Taban ölçeğine uyarlayarak Yeni Zelanda yünüyle yeniden dokumuşlar. Yapının sabit minaresi yok. Namaz vaktinde minare hidrolik bir sistemle yükseliyor, ezanı yayımlıyor ve yeniden iniyor (Camide müezzin de yok; ezan ülkenin en iyi müezzininin ses kaydından okunuyor). Bin 300 kişilik sosyal alana sahip komplekste, 8 bin cilt içeren bir kütüphane de var. Beni en çok tavan formu etkiledi.

İspanya / Barcelona’daki “Üç Fıskiye” lakaplı eski enerji santrali, teknoloji girişimlerine evsahipliği yapacak bir merkeze dönüşecek. Konuyla ilgili açılan yarışmayı Yönetmen Federico Fellini’nin “E la nave va” (Ve Gemi Gidiyor) filmiyle aynı ismi taşıyan tasarım kazandı. 200 metrelik bacaların korunacağı yapı enerjisini 4 bin 500 metrekarelik tavanındaki güneş panelleriyle kendi üretecek.

Çevreyi kirlettiği için kapanan bir tesis için gayet anlamlı bir dönüşüm.

Fransa Rekabet Kurulu, mobil uygulamalarda yer alan reklamlar üzerindeki belirleyici gücünü istismar ettiği gerekçesiyle Apple’a 150 milyon euro ceza verdi. İddianın gerekçesi, iOS sistemindeki mahremiyet ayarları. Yani, Apple esasen kullanıcılarını koruduğu için cezalandırılmış oldu.

Dileyen herkese kan örneği üzerinden DNA ve köken analizi yapan 23andMe şirketinin iflas başvurusuna geçtiğimiz hafta yer vermiştik. Firma bu hafta sahip olduğu gen veritabanını satışa çıkardı. 15 milyon müşterinin verileri içeren bu arşiv şimdiye dek 250 bilimsel çalışmada kullanılmıştı.

Nintendo’nun merakla beklenen el oyun konsolu “Switch 2” ile ilgili ayrıntılar açıklandı. 5 Haziran’da 500 dolar fiyatla satışa sunulacak cihaz saniyede 120 kare gösterebilen (FPS) 1080p (Full HD) çözünürlüklü 7,9 inçlik bir ekrana ve 256 GB kapasiteye sahip olacak. Yeni Nvidia çipi sayesinde cihaz TV’ye bağlandığında 4K çözünürlükte oynamayı destekleyecek. Yeni sürümde diğer Switch 2 kullanıcılarıyla sohbet etmeye yarayacak yeni bir düğme de yer alıyor. Son olarak: İlk nesil konsola ait oyunların sadece “uyumlu olanları” yeni cihazda oynanabilecek.

Haftanın en önemli olaylarından biri ABD Başkanı Donald Trump’ın nihayet açıkladığı yeni gümrük tarifeleriydi. Özellikle ABD teknoloji sektörüne yönelik hayli olumsuz etkilemesi beklenen düzenlemelerin duyurulmasının ardından ABD ve dünya borsalarında büyük düşüşler gözlendi. Teknoloji şirketleri trilyonlarca dolarlık değer kaybı yaşadı. Özellikle Avrupa’da bir kesim Trump’ın U dönüşü yapmasını bekliyor. Kimileriyse şimdiden tedbiren benzer tarife düzenlemelerine gitti. En ilginç ayrıntı ise Trump tarifelerinin yapay zeka kullanarak hazırlanmış olduğuna yönelik kuvvetli ipuçları. (Üstünde sadece penguenlerin yaşadığı McDonald Adası’na yönelik gümrük vergisini başka türlü açıklamak kolay değil.)

Yeni dünya düzeninin görsel temsili. (Kaynak: Statista.)

Dünyayı Saran Ağ

Dünyanın en uzun kuantum iletişim hattı Çin ile Güney Afrika arasında hizmete girdi. İki ülkenin üniversitelerini birbirine bağlayan 12 bin 900 kilometrelik hat, “Jinan-1” adlı kuantum mikrouydusu aracılığıyla çalışıyor. Bu sistem üçüncü tarafların dinlenme teşebbüsü halinde kuantum durumunu değiştirerek mesajı bozuyor ve alıcıyı uyarıyor.

Avrupa Birliği, yasadışı içeriklerin yayılmasına ve mezenformasyona göz yumduğu; ayrıca kullanıcı doğrulamasındaki eksikleri ve verilerin şeffaf olmaması gerekçesiyle Twitter’a 1 milyar doların üstünde ceza kesmeye hazırlanıyor. Dijital Hizmetler Yasası kapsamındaki karar Twitter’ın sahibi Elon Musk’a ait SpaceX gibi diğer şirketleri de kapsayabilir.

Özel bir başkanlık kararnamesiyle TikTok’un ABD’de hizmet vermeye devam edebilmesi için yerel operasyonunu ABD’li bir şirkete devretmesi kararlaştırılmıştı. Donald Trump yaptığı açıklamada platformun yeni sahibinin bu hafta bitmeden kesinleşeceğini ancak bir anlaşma sağlanamazsa süreyi uzatacağını söyledi. Hafta bittiğine göre mesele ikinci seçeneğe kaldı. Arasında Amazon’un da bulunduğu talipler listesinin en beklenmedik üyesi, OnlyFans sitesinin kurucusu Tim Stockley oldu!

Yapay Zeka Gündemi

ChatGPT hizmetiyle tanınan OpenAI, 300 milyar dolar değerleme üzerinden 40 milyar dolar yatırım aldı. Bu tutar aynı zamanda teknoloji tarihinin en büyük yatırım turu olarak kayda geçti. Katılımcılar arasında aslan payı, 30 milyar dolar ile Japon risk sermayesi fonu SoftBank’in oldu.

Yapay zeka desteğiyle yeni ilaçlar geliştiren “Isomorphic Lab” ilk yatırım turunda 600 milyon dolar topladı. Britanya merkezli Isomorphic Lab, 2021 yılında yapay zeka girişimi DeepMind’dan kopan bir grup tarafından kurulmuştu.

Keşif, İcat ve İnovasyonlar

Sakalım çıkmaya başladığı vakit çift bıçaklı traş aletleri belirdi. Sonra reklamlarda 3 bıçaklıları gördük. Sonra 4 oldu. Epeydir yaprak jilet kullandığımdan emin değilim fakat en son 5 bıçaklı reklamlarını hatırlıyorum (yolumuz uzun). Katlanan telefonlar da aynı kaderi paylaşacak gibi. Önce iki katlıları çıktı. Sonra üç oldu. Bu hafta Samsung 4 kez katlanan telefon için patent başvurusu yaptı.

Küçül de cebime gir (görsel Yanko Design sitesinin konsepti).

Japonya’nın en büyük araştırma laboratuvarı RIKEN, kullanıma uygun derecede dayanıklı, tuzlu suda hızla çözülen yeni bir plastik türü geliştirdi. 8,5 saate tamamen çözülen bu materyal geride bitkiler için faydalı azot ve fosfor gibi zararsız bileşenler bırakıyor.

Göklerden Gelen Haberler

Ürperticilik sınırında gezen buluşlarda bu hafta: California / Berkeley Üniversitesi enerjisini manyetik alandan alan (pilsiz) dünyanın en küçük drone’unu geliştirdi. Araç 0,9 cm çapında ve sadece 21 miligram ağırlığa sahip (bir bal arısının üçte biri). Yönlendirme kontrolü yine manyetik alan aracılığıyla gerçekleşiyor.

Yukarıda paylaştığım bağlantıdan çalışma anına ait videoyu izleyebilirsiniz.

Avrupalı havacılık şirketi Airbus, yeni nesil dar gövdeli yolcu uçağı konseptlerini tanıttı. Kuşlardan ilham alan ince, hafif ve katlanabilir kanatlara sahip tasarım yakıttan yüzde 20 tasarruf sağlayacak “RISE” kodlu açık fan motorlarla desteklenmiş. Bu seride yüzde 100 sürdürülebilir havacılık yakıtı “SAF” ile çalışanlara ek olarak elektrik destekli hibrit motor seçenekleri de yer alacak.

ABD merkezli Jetson adlı girişim, dikey iniş-kalkış yapabilen “Jetson One” adlı tek kişilik elektrikli hava aracını satışa sundu. 115 kg ağırlığındaki model tek şarjla 20 dakika uçabiliyor ve saate 101 km hıza ulaşabiliyor. (128 bin dolar)

Çinli havacılık girişimi “EHang”, 35 km menzile sahip “EH216-S” kodlu sürücüsüz elektrikli hava aracıyla ticari taşımacılık lisansı aldı. Seferler şimdilik sadece Guangzhou ve Hefei şehirlerinde gerçekleştirilecek.

Çin devletine ait havacılık şirketi “Comac” ise (emekliye ayrılan) Concorde’dan yüzde 50 daha uzun menzilli ve yüzde 95 daha sessiz yeni bir sesten hızlı uçak tanıttı. “C949” kodlu model şekil değiştiren bir gövdeye sahip. (Abonelerimizden “Enes İnceöz” paylaştı.)

ABD merkezli “Aetherflux”, uzayda kurmayı planladığı güneş enerjisi santrali için 50 milyon dolar yatırım aldı. ABD hükümeti tarafından da desteklenen girişim 2026’da ilk adımı tamamlamayı hedefliyor.

Sağlık Olsun

ABD / Northwestern Üniversitesi, dünyanın en küçük (geçici) kalp pilini geliştirdi. Pirinç tanesinden daha küçük cihaz enjeksiyon ile bedene yerleştiriliyor, ışıkla kontrol ediliyor ve kendiliğinden çözülerek yok oluyor. Sistem hastanın göğsüne harici olarak yapıştırılan bir bantla bütünleşik çalışıyor. Kalp düzensizliğini fark eden bant bir ışık yakarak içerideki parçayı harekete geçiriyor ve nabzı düzenliyor. Buluş özellikle kalp sorunuyla doğan ve ameliyat sonrası geçici bir süre kalp desteğine ihtiyaç duyan hastaları hedefliyor.

Hareket kabiliyetini yitiren kişileri beyinlerine yerleştirdiği çip ile bir anlamda yeniden hayata döndüren Neuralink bu hafta dünyaya açıldı. Kollarını ya da bacaklarını kullanamayan gönüllü hastaların siteden yapacağı başvuruyla ön değerlendirmeye girebilecek. (Elon Musk’a ait Neuralink şimdiye dek sadece 3 insanda uygulandı.)

---

Son hatırlatmalar

Dilerseniz Patreon sayfam üzerinden bu çabamı maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.

Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋‍♂️