Dünya Halleri: 194

07 - 13 Nisan 2025 tarihleri arasındaki kayda değer gelişmeler.

Bu hafta Oksijen gazetesinde bugüne dek dijital aleme yönelik binlerce isabetli öngörü üreten Elon Üniversitesi’nin “2035 yılındaki insanlığa bakış” araştırmasına yer verdim. Dünyanın dört bir yanından 300 uzmanla hazırlanan çalışma, yapay zekanın yakın gelecekte insanlığa yönelik olumlu ve olumsuz etkilerine odaklanıyor. (Özet: Beyin çürümesi.)

Blogumda gelişmiş ülkelerde azalan ve geri kalmış ülkelerde artan nüfusun (doğurganlığın) teknoloji ile belirlenecek kaderi üzerine bir yazı sizi bekliyor. “İnsanlığa hizmet eden teknoloji” ile “Bir grup insana hizmet eden teknoloji” arasındaki farkın olası yansımaları.

Podcast’im “Haddini Aşan Yaşam Rehberi”nde ise iki bölüm halinde (yukarıdaki konuyla kafiyeli olarak) “Çocuk Sahibi Olma” meselesine baktım. Doğurmuyor, “sahip oluyoruz”. Peki neden? Sebebimiz, amacımız, motivasyonumuz ne? Ne kadarı gerçeğe dönüşüyor? Bir sürü soru, bir sürü cevap.

Bültenin bu sayısında küçük bir değişiklik yaptım. Çok fazla gelişme ve ayrıntı içerdiğinden kimilerinin “küreselleşmenin sonu” olarak adlandırdığı ABD’nin yeni gümrük tarifeleriyle ilgili gelişmeleri özel bir bölümde topladım.

Keyifli bir sayıya daha hoşgeldiniz.

---

Tarife Savaşları

ABD’nin Avrupa Birliği’nden ithalatının Çin’den daha fazla olması, az konuşulan ancak dikkat çekici bir ayrıntı.

ABD teknoloji şirketlerinden oluşan NASDAQ borsa endeksinin dörtte üçünden fazlasını temsil eden ve “büyük yedili” (magnificent seven) olarak anılan Nvidia, Apple, Microsoft, Amazon, Google, Meta ve Tesla hisselerinin değeri, ABD Başkanı Donald Trump’ın yeni gümrük tarifeleri sonrası hafta başında yılın en düşük seviyelerine geriledi. Toplam kayıp 6 trilyon doları aştı.

Ocaklar söndüren o meşum dip.

En büyük düşüş yüzde 7 ile Tesla hisselerinde görüldü. Çin yönetiminin misilleme olarak ABD’den ithal ürünlere yönelik vergileri yükseltmesi sebebiyle Tesla, ABD’de ürettiği “Model S” ve “Model X” araçlarının Çin’deki satışlarını durdurmak zorunda kaldı.

E-ticaret platformlarında satılan Çin kökenli ürünlerin fiyatları bir anda yüzde 18’e varan oranda artınca, tüketiciler panik alımına geçerek satışları patlattı.

Karardan ağır zarar görecek bir diğer markaysa Apple. Ana gelir kapısı iPhone’un yüzde 80’ini Çin’de üreten şirket, yüzde 145’e varan gümrük vergisi sonrası maliyetinde yüzlerce dolarlık artışa sahne olacak. Örneğin 256 GB iPhone 16 Pro Max’in (ABD’deki) bin 199 dolarlık fiyatı yeni vergilerle bin 999 dolara çıkacak (yani 800 dolarlık artışa sahne olacak). Aynı durum her Apple ürünü (ve diğer her marka) için geçerli.

Bunun kısa vadeli bir çözümü yok fakat şirket fiyatları bir süre de olsa sabit tutabilme umuduyla Hindistan’daki fabrikasından kargo uçaklarıyla gerçekleştirdiği 600 tonluk sevkiyatla 1,5 milyon adet iPhone ithal etti.(ABD’nin Hindistan’a uyguladığı yeni vergi oranı yüzde 26). Apple’ın yılda 220 milyon iPhone sattığı düşünülünce bu hamle pek de uzun vadeli sayılmaz.

Apple’ın iPhone’u ABD’de üretme ihtimali de kulağa mantıklı gelebilir. Ancak Bank of America’nın analizine göre bu hamle, iPhone fiyatlarını yüzde 90 artıracak türden bir karar. Bunun yüzde 25’i işçilik maliyetlerindeki yükselişten, kalanı bileşenlerin ithalatından kaynaklanıyor.

Bu sırada (çoğu Çin kökenli hesaplardan) ABD’nin yıllar sonra yeniden üretim tesisleri açacağına yönelik iğnelemeler yapan yapay zeka ile üretilmiş videolar yaymaya başladı.

Hafta boyu bu çalkantılarla sektör ve dünya ekonomisi altüst olmuşken Trump sürpriz bir kararla Çin hariç her ülkenin tarifesini 90 gün süreyle yüzde 10 seviyesine indirdiğini açıkladı! Borsalar yükseldi, piyasalar rahat bir nefes aldı. Karardan erken haberi olan bir avuç “meçhul yatırımcı” borsada yüzlerce milyar dolar kazandı. (Bu hamleye ”manipülasyonun başkanı” demek gerekiyor).

Ortalığın yeterince karışmadığını düşünmüş olacak ki Donald Trump son hamle olarak önce Çin’de üretilen çip ve yarıiletkenleri, ardından akıllı telefon, bilgisayar ve diğer elektronik cihazları da yeni gümrük tarifesinden muaf kıldığını açıkladı!

Trump’ın yüzünü turuncuya çeviren şu fondötenin Çin üretimi olduğuna eminim ama ispat edemem.

Pek hoş bir üslup olmasa da durumun tam özeti şu: “Donald Trump milleti, piyasaları, sektörleri aptala çevirdi.”

Genel Gündem

Bilimkurgu yazarı Philip K. Dick'in aynı adlı meşhur öyküsünden uyarlanan ve Türkçede “Azınlık Raporu” ismiyle gösterilen “Minority Report” filmini izlemiş olmalısınız. Hikayenin en kilit unsurlarından biri, işlenecek suçları önceden hissederek emniyete rapor eden (ve böylelikle suçu engelleyen) “Precog” adlı kahinlerdi. Birleşik Krallık yönetimi “Murder Prediction” (Cinayet Öngörme) adlı bir algoritmayla benzer bir sistem üzerinde çalışıyor. Yazılım şimdiden 500 bin kişinin verilerini toplayarak işlemeye başlamış. Cinayet işlemeye meyilli olanları tespit ederek suçu önleyecek. Çalışma mantığı ve kriterleri meçhul. Bir gün sizin de kapınızı çalabilir. Dünya toplu bir cinnet dönemine koşar adım ilerliyor.

215 ülkeyi kapsayan güncel bir araştırmaya göre, 2024 itibarıyla yenilenebilir enerji küresel talebin yüzde 40’ını karşılar hale geldi. Üretimdeki en fazla artış yüzde 29 ile güneş enerjisinde yaşanmış.

Tayvanlı çip üreticisi TSMC, 2 nm (nanometre) ölçeğine sahip dünyanın en gelişmiş mikroçipini üretti. Yılın ikinci yarısında üretime geçecek model hem yüzde 30 daha az enerji tüketerek, yüzde 15 daha yüksek performans sunuyor.

Amazon’un kurucusu Jeff Bezos’un şahsen yatırımcıları arasında yer aldığı, kurucusu ya da CEO’su dahi (belli) olmayan “gizemli” bir otomotiv girişimi var. “Slate Auto” adlı bu şirket, sektörün en büyük markalarından yüzlerce kişiyi transfer etti. Hedefi iki kişilik ve 25 bin dolarlık bir elektrikli kamyonet üretmek. Şirketin stratejisi ucuz bir baz model üretip; çok sayıda kişiselleştirme modülü ve aksesuarı (opsiyonu) sunarak gelir artırmak üzerine kurulu.

Dünyayı Saran Ağ

ABD - Çin arasındaki gümrük tarife savaşları, TikTok’un ABD operasyonunun yerli sermayeye satışını içeren süreci de bilinmezliğe sürükledi. Çin yönetimi bu hafta yaptığı açıklamada olası bir anlaşmanın mutlaka kendi yasalarına uygun olması gerektiğini belirterek işi biraz daha yokuşa sürdü.

2023 yılında Hindistan Yüksek Mahkemesi ülkede faaliyet gösteren ANI adlı haber ajansının hükümetin propaganda aracı olduğuna yönelik Wikipedia sayfasındaki ifadenin silinmesine karar vermişti. Wikipedia yönetimi bu hafta kararın iptali için davayı temyize taşıdı.

Twitter, “parodi” kapsamında hizmet veren hesaplara yönelik yeni bir düzenlemeye gitti. Buna göre bu tür hesaplar mutlaka “fake” (sahte) ya da “parody” (parodi) ismiyle başlamak zorunda. (”Fake Elon Musk” gibi).

2024’te Instagram’da yürürlüğe giren “ergen hesap koruması” yakında Facebook ve Messenger uygulamalarında da kullanıma sunulacak. Bu koruma 16 yaşından küçük kullanıcıların canlı yayın yapmasını ve buzlanan görselleri görüntülemesini engelliyor.

Yapay Zeka Gündemi

“Per Se Pro” adlı yapay zeka girişiminin kurucusu Jerome Dewald, davasının görüldüğü mahkemeye uzaktan video bağlantısıyla katılmayı talep etti. Ancak hakim kısa sürede ekrandaki kişinin Dewald’ın yapay zeka avatarı olduğunu fark ederek duruşmayı sonlandırdı.

MIT Tech Review’da yayımlanan bir araştırmaya göre Çin yönetimi yapay zeka alanındaki olası ihtiyaç için 2023 - 2024 yılları arasında milyarlarca dolar yatırımla yüzlerce veri merkezi inşa etmiş. Ancak yeni algoritma ve modellerle bu alandaki ihtiyacın azalması sebebiyle bu yatırımın yüzde 80’i atıl kalmış. Çin’in bunu genel kullanıma açması ya da satışa çıkarması durumunda veri merkezi sektörünün çökeceğinden korkuluyor.

OpenAI’ın kurucu ortağı ve CEO’su Sam Altman 18 ay önce olaylı bir şekilde şirket yönetiminden uzaklaştırılmış, ardından yönetim kurulu kararıyla geri dönmüş ve ardından toplu istifalara yol açan bir deprem yaşanmıştı. Bu gizemli sürecin bir türlü anlaşılamayan gerekçesi Wall Street Journal muhabiri Keach Hagey tarafından ortaya çıkarıldı. Sebep, OpenAI’ın yatırımcılara temettü dağıtacak “Startup Fund” fonunun bizzat Sam Altman’ın şahsına ait olduğunun ve sadece Altman’a para aktardığının anlaşılması ve bunu örtbas etme çabasıymış. (Diğer bazı yönetimsel skandallar da var elbette.)

OpenAI’ın sohbet botu ChatGPT, artık kullanıcısının geçmiş sohbetlerini aklında tutarak tercihlerini ve kişiselleştirme taleplerini her yeni sohbete yansıtabilecek. (Google da rakip ürünü Gemini’da benzer bir özelliği duyurmuştu.)

Microsoft da benzer şekilde “Copilot Plus PC” platformunda duyurduğu (ve sonradan geri çektiği) “Recall” (Hatırla) hizmetini yeniden kullanıma sunmaya hazırlanıyor. Bu özellik Windows’un kullanıcısı hakkında topladığı bilgileri hafızasında tutması (hatırlaması) ve böylece hem daha kişisel hem de zaman kazandırıcı bir şekilde hizmet vermesini sağlıyor.

Google, yapay zeka desteğiyle baştan sona uygulama üretebileceğiniz “Firebase Studio” hizmetini kullanıma sundu. Web tarayıcısı üstünde çalışan hizmet prototip, kodlama ve yayınlama süreçlerini tek noktadan yürütebilmenizi sağlıyor.

Keşif, İcat ve İnovasyonlar

Dünya Halleri bülteninde nice insansı robot, otonom köpek ve benzeri “şey” paylaştım. Açık ara en tuhafı Kawasaki’den geldi: “Robot At”! İki kişi taşıyabilen 4 ayaklı bu robot, aynen bir at gibi beden hareketlerinize göre ilerliyor. 150 cc’lik hidrojen motoruyla saatte 80 km hıza ulaşabiliyor. “CORLEO” kod adlı “şeyin” tanıtım videosu tamamen bilgisayar üretimi fakat 2050’ye kadar piyasaya sürüleceği söyleniyor. İşe böyle bir şeyle gidip gelmeyi hayal edemedim. Yeni bir askeri birliğe de pekala vesile olabilir.

Özel tasarım motosikletler üreten Maxwell Hazan’ın yeni projesiyle devam edelim. Hazan, 1994 - 1999 yılları arasında sadece 11 bin adet üretilen Ferrari F355s modelinin 12 silindirli motorunu temel alan yeni bir motosiklet üretiyor. F355s’i saatte 295 km hıza ulaştıran bu makine 375 beygir güce sahip. Motosikletin 226 kg ağırlığında olması bekleniyor. (Şuradan sesini bir dinleyin hele.)

Almanya merkezli “Siemens Gamesa”, Danimarka’da dünyanın en büyük rüzgar türbinini hayata geçirdi. 276 metre çapındaki türbin 21,5 megavatlık kapasiteyesiyle 70 bin hanenin elektrik ihtiyacını karşılayacak. Hizmet süresi boyunca yapacağı 55 ton karbon tasarrufu da cabası.

Drone’ların birçok farklı kullanım alanına şahitlik ettik. En ilginç örneklerinden biri, “The Flying Sun 1000” adıyla bu hafta karşıma çıktı. ABD’li “Freefly Systems” adlı girişim tarafından üretilen 15 kg ağırlığındaki bu araç, 300 bin lümen gücünde aydınlatabilen 288 LED ile ihtiyaç duyulan alanda geceyi gündüze çeviriyor. 16-Ah lityum piliyle 50 dakika hizmet verebiliyor. (60 bin dolar)

Sağlık Olsun

İngiltere’de rahim nakli yapılan 46 yaşındaki bir kadın, başarılı bir doğum yaparak ülkenin tıp tarihine geçti. Doğuştan rahmi olmayan Grace Davidson adlı hastaya 8 saatlik bir ameliyatla kızkardeşinin bağışladığı rahim nakledildi. İlaç desteğiyle bağışıklık sistemi tarafından kabul edilen organda (embriyo nakliyle) başlayan süreç başarıyla tamamlandı ve “Amy Isabel” adlı bebek dünyaya geldi.

---

Son hatırlatmalar

Dilerseniz Patreon sayfam üzerinden bu çabamı maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.

Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋‍♂️