Dünya Halleri: 204

16 - 22 Haziran 2025 tarihleri arasındaki kayda değer gelişmeler.

Malumunuz bir önceki sayı Cumartesi günü yayımlandı. Bir kez olsun işimi Cuma gününden bitireyim, haftasonu rahat edeyim dedim. Belli ki biyolojik saatim buna uyum sağlayamamış.

Bu hafta Oksijen gazetesindeki sayfamda savaşın dönüşümünden bahsettim. Asker, cephe, çarpışma gibi eski savaşların en temel kavramları gündemden çıktı gibi. Artık sadece canlı yayınları ekranlardan izleyenler için değil; muharebe edenler için de savaş düğmelere ve ekranlara kaymış durumda. “Sivil kayıplar” kavramı ise neredeyse normalleşecek.

Savaşa yönelik hiçbir şey sıradanlaşmamalı, normalleşmemeli.

Blogumda DNA’ya hükmetmenin neredeyse çocuk oyuncağı haline geldiği bu çağda ulaştığımız kudretin etik sorumluluklarına yer verdim. Örneğin bugün sivrisineklerin kökünü kazıyarak huzurlu bir yaz sezonu geçirme imkanına sahibiz. Peki buna hakkımız var mı? Doğacak çocuğumuzun hastalıklarını engelleyebiliriz. O zaman hastalıklar sadece fakirlere has bir maraz mı olacak?

Podcast yayınım “Haddini Aşan Yaşam Rehberi”nde ise epeydir işlemek istediğim bir konuya değindim. Dijitalleşmenin telaşıyla sabrın zahmete dönüşmesi, her şeyin hap şeklinde ve hızlıca tüketilmek istenmesi. Zihinlerimizin beslenmekten çok “tıkınmak” ister hale gelmesi.

Sırada dünya gündeminin özeti var.

---

🌍 Genel Gündem

Bir haftayı geride bırakan İsrail - İran savaşının doğal cephelerinden biri de internet. Her iki ülkenin de hatırı sayılır deneyim ve kabiliyetinin olduğu bu muharebe türünde İran’a yönelik siber saldırılarda ülkenin en büyük kripto para borsası Nobitex’ten 90 milyon dolar çalındı. Saldırıyı üstlenen “Predatory Sparrow” adlı İsrail yanlısı hacker grubu, İran kamu bankası Sepah’ın da hizmetlerinde kesintilere sebep oldu. İran yönetimi çözüm olarak internette kimi zaman genel bir bant daraltma uyguluyor, kimi zamansa erişimi tamamen kesiyor.

Ek bilgi: Çağın teknolojik kanseri “dezenformasyon” bu çarpışmada da üstüne düşeni yapıyor. Her iki taraf da bilgiye aç kitleler üzerindeki algı çalışmalarında üretken yapay zeka araçlarının desteğiyle akla hayale gelmedik propaganda ve sahte haber faaliyeti yürütüyor.

Ortadoğu’da artan gerilimin ulusal savunma sistemlerine yönelik yarattığı stres, bu alandaki şirketler için cazip bir dönemi başlattı. Yapay zeka odaklı savunma çözümleri geliştiren Alman girişim Helsing, bu haftaki yatırım turunda 12 milyar dolar değerleme üzerinden 600 milyon dolar topladı.

ABD / MIT Üniversitesi, geleneksel yöntemlerle restorasyonu seneler alan yıpranmış tabloları birkaç saatte eski haline getiren bir yöntem geliştirdi. Yapay zeka desteğiyle çalışan çözüm, onarımı resmin üstüne istenirse çıkarılabilir polimer tabanlı bir maske şeklinde uyguluyor. Sistem ayrıca eserin orijinal halini ve yapılan değişiklikleri de adım adım dijital olarak kaydediyor.

İspanya Ulusal Araştırma Konseyi’ne bağlı arkeologlar, 2022’de gerçekleştirdikleri kazıda topladıkları kalıntılar arasında tarihin en eski parmakizini buldu. Süs amaçlı bir taşın üstünde, boyalı bir parmak tarafından bırakıldığı belirlenen 43 bin yıllık izin, Neandertal türüne ait olduğu düşünülüyor.

ABD’de para karşılığı hayvanlara işkence yaptıran bir internet grubunun üyelerine yönelik 4 eyalette operasyon gerçekleştirildi. Telegram ve Signal uygulamaları ile organize olan üyelerin, ortak hesapta topladığı parayı fotoğraf ve video siteleri üzerinden Endonezya’daki “uygulayıcılara” aktardığı ve talep ettiği işkenceleri canlı yayında seyrettikleri belirlendi.

Çin yönetimi, Afrika kıtasında diplomatik ilişkide olduğu 53 ülkeye yönelik tüm kotaları ve gümrük vergilerini kaldıracağını açıkladı. Bu hamlenin söz konusu ülkelerin yerel işletmelerine hareket getireceği kesin. Afrika ülkelerinin esas beklenti ise Çin pazarına düşük maliyetle girmek isteyecek yabancı şirketlerin üretimlerini bu bölgeye kaydırması.

Ray-ban ortaklığıyla geliştirdiği akıllı gözlük ile büyük bir satış başarısı yakalayan Meta, şimdi de bir diğer gözlük markası Oakley ile işbirliğine gitti. Ortaklığın ilk ürünü bu hafta satışa sunuldu.

Bültenin birkaç sayısında yer verdiğim (700 dolarlık) yapay zeka destekli kişisel aksesuar “Humane AI” bilişim dünyasını değiştirmeyi hedefliyordu. Olmadı. Büyük bir fiyaskonun ardından iflasın eşiğinden HP’ye satılarak kurtuldu. HP onunla ne yapacak, neye evirecek hala belli değil ancak birileri, 400 saatlik tersine mühendislik ile geliştirdiği açık kaynaklı işletim sistemi “PenumbraOS” üzerinde ve yine piyasadan kolayca temin edilebilecek parçalarla “mabl” kodlu bir klonunu üretmeyi başardı.

Açık kaynaklı Humane, bu bileşenlerden oluşuyor.

Bilişim dünyasında bıraktığı iz sebebiyle ölmesine bir türlü izin verilmeyen 3 marka var: Atari, Amiga ve Commodore. Bir tutkun, “My Retro Computer” adlı girişimiyle aslına uygun, lisanslı ve modern arayüzlere sahip “Commodore 64” klonunu satışa sundu. 477 paund’dan başlayan fiyatlar pek ulaşılabilir değil ama yine de heyecan verici (ben şimdilik emülatör ile devam ediyorum).

🧑🏻‍💻 Dünyayı Saran Ağ

1,5 milyar kullanıcısıyla internetin en popüler hızlı mesajlaşma hizmetlerinden WhatsApp da artık reklam içerecek. 3 farklı formdaki reklamlar (şimdilik) kişiler arası iletişimde görünmeyecek ve yazışmalar ile ilişkili olmayacak. Reklamverenler WhatsApp kullanıcılarını ülke, şehir ve dil bazında hedefleyebilecek. İş hesapları isterse (yüzde 10 komisyon karşılığında) reklamlarını güncelleme olarak abonelerine yayabilecek. Analistler WhatsApp reklamlarının birkaç sene içinde yıllık 10 milyar dolar ciroya ulaşabileceğini düşünüyor.

Ek bilgi: WhatsApp 2014 yılında 19 milyar dolara Facebook tarafından satın alınmıştı. Kurucusu Jan Koum, kısa süre sonra Facebook CEO’su Mark Zuckerberg’in mahremiyete aykırı taleplerini gerekçe göstererek 2018’de istifa etmişti.

ABD Başkanı Donald Trump, TikTok’un ABD operasyonunun ABD’li bir şirkete devrine yönelik mahkeme kararını (yasalara aykırı olarak) üçüncü kez erteleyen kararnameyi imzaladı.

Sizce Trump’tan daha fazla eğlenen biri var mıdır hayatta?

ABD’nin abartılı gümrük tarifeleri Çin merkezli internet hizmetlerinin alternatif pazar arayışlarını hızlandırdı. Ülkenin ağırlığını hissettirmeye başladığı pazarların başında 200 milyonluk nüfusa sahip Güney Amerika ülkesi Brezilya geliyor. (Not: Çinli e-ticaret devi Temu da bu hafta Türkiye’de resmi temsilciliğini kurdu.)

Hindistan’daki e-ticaret siteleri, yıkım tehdidi altında yaşayan gecekondu mahallelerinin umudu oldu. Ülke yasalarına göre belediyeler yeni gecekonduları yıkabiliyor ancak eskilere dokunmuyor. Kamu hizmetlerinden yoksun bu hanelerin orada ne kadar süre oturduğunu ispatlamak için keşfettiği en pratik çözüm, sipariş verdikleri e-ticaret sitelerinin adreslerine gelen faturaları olmuş.

Bahsi geçen bölgeden bir kesit.

🤖 Yapay Zeka Gündemi

Görsel odaklı üretken yapay zekanın en gedikli çözümlerinden Midjourney, video üreten modelini kullanıma sundu. “V1” kod adlı model, kullanıcıların Midjourney ile ürettiği ya da yüklediği görsellerden 5 saniyelik videolar oluşturmasını sağlıyor.

Yapay zeka algoritmalarının eğitimi için veri üreten “Scale” adlı girişim, 1997 doğumlu Alexandr Wang tarafından 2016 yılında kurulmuştu. Şirketin geçtiğimiz hafta 14 milyar dolar karşılığında Meta ile yüzde 49 ortaklık kurmasının yankıları sürüyor. Girişimin en büyük müşterilerinden Google, bu hafta aralarındaki 200 milyon dolarlık anlaşmayı iptal etti.

Ek bilgi: Bu hafta ortaya saçılan haberlere göre Meta’nın tek hedefi Scale olmamış. Mark Zuckerberg bir yandan OpenAI’dan istifa ederek “Safe Superintelligence” adlı girişimini kuran Ilya Sutskever’in şirketini 32 milyar dolara satın almak istemiş. Başaramayınca CEO’su Daniel Gross’u transfer etmenin peşine düşmüş. OpenAI CEO’su Sam Altman’ın ifadesine göre Zuckerberg diğer yandan OpenAI’ın kilit isimlerine 100 milyon dolara varan transfer teklifleri sunmuş.

OpenAI ile en büyük yatırımcısı Microsoft arasındaki gerilim tırmanmaya devam ediyor. Halka açılmak ve yeni yatırımlar çekmek isteyen İddialara göre OpenAI, Microsoft’u haksız rekabetle suçlayıp dava açmakla tehdit etmiş. Tartışmanın odağında OpenAI’ın, Microsoft’un sahip olduğu GitHub’a rakip “Windsurf” adlı girişimi satın alma çabası yer alıyor.

Yapay zeka sektörünün öncü teknoloji geliştiricilerinden Nvidia, Avrupa ülkeleri için “Egemen Yapay Zeka” konseptini pazarlıyor. Ana hedef, her ülkenin kendi dili, kültürü ve önceliklerine yönelik yapay zekalarını kurmasını sağlayacak altyapı sistemlerini kurmak.

Ek bilgi: Amazon da Avustralya’nın veri merkezi altyapısına 5 yıl içinde 13 milyar dolar yatırım kararı aldı.

🧑🏻‍🔬 Keşif, İcat ve İnovasyonlar

Huawei ve BYD’den ayrılaran bir grup mühendis, her bisikleti 750W gücünde elektrikli bisiklete çeviren “Kamingo” adlı bir bileşen geliştirdi. Kitle fonlama sürecinde 359 dolar etikete sahip ürün, arka aksa takılan ve kinetik dinamoların tam tersi mantığıyla tekerleğe (istendiği zaman) elektrik destekli tahrik veren bir yapıya sahip. 266Wh kapasiteli piliyle 90 kilometre hizmet verebiliyor. Yine tekerlekten aldığı hareket ile 3 saatte şarj olabiliyor. Harici olarak USB üstünden şarj etmek de mümkün. Çok hoşuma gitti.

Özellikle koltukaltı ve kasık bölgesindeki ter kokusunun kaynağı terin kendisi değil; o bölgedeki bakteri ve benzeri organik bileşikler. Buradan yola çıkan Güney Kore / Hanyang Üniversitesi’nden araştırmacı grubu, “PlaDeo” adlı bir cihaz geliştirmiş. Soğuk plazma ile özel bir oksijen alaşımı üreten ürün, koltukaltına yerleştirildiğinde 3 dakika içinde kokuya sebep olan bakterilerin tamamını yok ederek koku sorununu kökünden çözüyor. Girişim hayata geçmek için IndieGoGo sitesinde fon topluyor.

Finlandiyalı “Polar Night Energy” şirketi, dünyanın en büyük “kum bazlı pilini“ üretti. 2 bin ton ezilmiş ve ısıtılmış sabun taşı içeren bir silodan oluşan yapı, termal enerjiyi haftalarca muhafaza edilebiliyor ve gerektiğinde bina ısıtmasında kullanılabiliyor. Hedef, hanelerde yakıt tüketimini yüzde 60 oranında düşürmek.

🧑‍🚀 Göklerden Gelen Haberler

Yeniden kullanılabilir roketler üreticileri arasına sürpriz bir oyuncu daha katıldı: Honda! 2021 yılında uydu taşımacılığı için küçük ölçekli roketler üzerine çalışmaya başlayan şirket bu hafta yeniden kullanılabilir modelinin ilk deneme fırlatışını (ve inişini) başarıyla tamamladı.

Ek bilgi: Honda’nın otomotiv ayağı ise sürücüsüz (otonom) araçlar için geliştirdiği HelmAI platformunu tanıttı.

Avrupa Uzay Kurumu tarafından geliştirilen ve geçtiğimiz Şubat ayında Güneş’i gözlemlemek için fırlatılan “Solar Orbiter” ilk görüntüleri yolladı. Güneş’in Güney kutbunu ilk defa görmemizi sağlayan kayıtlar, görevin tamamlanacağı Ekim ayına kadar toplanmaya devam edilecek.

🩺 Sağlık Olsun

Avustralya / Flinders Üniversitesi’nin araştırması, uyku apnesi ile iklim değişikliği arasında bir bağlantı buldu. Buna göre yüksek sıcaklıklar kişilerde apne riskini yüzde 45 oranında artırıyor. Uyku apnesi kalp krizi, felç, depresyon, demans ve Parkinson gibi birçok sağlık sorununun ana nedenleri arasında.

Yine Avustralya’dan Macquarie Üniversitesi, “PDI” adlı bir proteinin hücre çekirdeğine girerek hem bölünen hem de bölünmeyen hücrelerdeki DNA’yı onarabildiğini keşfetti. Bu yöntemle beyin nöronlarındaki hasara dayalı Alzheimer ve Parkinson gibi hastalıkların tedavisinde de kullanılabileceği düşünülüyor. Tekniğin diğer bir yansıması ise “yaşlanmayı engelleme”.

American Chemical Society, kişinin kulak kirinden Parkinson hastalığına erken teşhis koymayı başardı. 2021 yılında keşfedilen bu hastalığa yönelik 10 biyoişaretin tespit edildiği yöntem, klinik deneylerde yüzde 94 oranında tutarlı sonuçlar vermiş.

---

Bu çabayı Patreon sayfam üzerinden maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.

Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋‍♂️