Dünya Halleri: 205
23 - 29 Haziran 2025 tarihleri arasındaki kayda değer gelişmeler.
Bu hafta Oksijen gazetesindeki sayfamda neredeyse tüm dijital hizmetlerin arka planda bir avuç ABD merkezli altyapı şirketine bağımlı yapısından yola çıkarak, siber güvenliğin esasen ne kadar kırılgan olduğuna baktım.
Blogumda halen süren İsrail - İran geriliminden ilhamla, yeni nesil savaşların teknoloji ile kesişimini derledim.
Podcast yayınım “Haddini Aşan Yaşam Rehberi”nde ise Yönetmen Ozan Açıktan’ı konuk ettim. Yönetmenlik mesleğini, Türkiye ve dünyada yapım sektörünü ve yaratıcılığın geleceğini konuştuk.
Bültene gelirsek; vaktim boldu, elimi esirgemedim. Epey dolu ve dolayısıyla uzun bir sayı oldu. 17 farklı ülkeden, 37 adet kayda değer ve ezberbozan gelişme. E-postanız yarıda kesilirse, bağlantıya tıklayarak web üzerinden devam etmeyi unutmayın lütfen.
🌍 Genel Gündem
Hayatım sandalye tepesinde bir şeyler okuyup - yazarak geçiyor. Dolayısıyla sıkça eskitiyor ve yeniliyorum. Ne var ki şu ana dek fiyat, kalite, işlev, tasarım ve performans dengesini tutturan herhangi bir örneğine rastlayamadım. (Bu kriterlerden en az bir tanesi hep boşta kalıyor.) Yeni neler var diye dolanırken yepyeni bir tasarıma denk geldim: LiberNova: Omni. Henüz hayata geçmemiş; Kickstarter’da destek arıyor. Aradığım her şeye sahip gibi. Bunları akıl edemeyen mevcut markalara da yazıklar olsun! (6 bin 37 Hong Kong Doları)
Dubai’nin “Gelecek Müzesi”nin mimarı “Killa Design” tarafından tasarlanan Suudi Arabistan’ın yeni turistik tatil merkezi “Shebara Resort” kapılarını açtı. Kızıl Deniz’e bakan ve 38 tanesi deniz üstünde olmak üzere 73 çelik kubbeden oluşan tesiste konaklamanın geceliği 9 bin Riyal’den başlıyor.
ABD / Stanford Üniversitesi tarafından yürütülen bir araştırmada leşlerle beslenen büyük hayvan türlerinin yüzde 36’sının yok olma tehlikesiyle yüzyüze olduğu belirlendi. Bin 376 leşçi türünün incelendiği çalışmada, büyük bedenlilerin nüfusu azalırken fare gibi daha küçük türlerin arttığı gözlemlendi. Bu dönüşüm, hayvanlardan insanlara geçen hastalıkların artmasına yol açan en büyük etkenlerden.
Çip geliştiricisi Nvidia yeni nesil yapay zeka (YZ) sunucularını üretecek insansı robotların imalatı için Tayvan merkezli üretim devi Foxconn ile anlaştı. İlk robot işçilerin önümüzdeki yılın ilk çeyreğinde göreve başlaması hedefleniyor.
Türkiye’yi gri listeye almasıyla kamuoyunda epey gündem olan “FATF” (Finansal Eylem Görev Gücü), yasadışı faaliyetlerin artan oranda kripto varlıklar üzerinden finanse edildiğine dikkat çekerek ülkeleri daha etkin tedbirler almaya davet etti.
🧑🏻💻 Dünyayı Saran Ağ
YouTube, Google’dakine benzeyen YZ destekli arama işlevini test etmeye başladı. Premium kullanıcılar şu sayfadan etkinleştirebilir.
Türkiye’de TikTok içeriklerini denetleyerek zararlı ve yasadışı olanları silen moderasyon ekibi isyan bayrağı açtı. Hasan Hüseyin Yavuz öncülüğündeki hareketin gerekçesi -tahmin edileceği gibi- maruz kalınan içerikler ve karşılığındaki yetersiz gelir. Hedef ise “sendikalaşma”. (Türkiye’de TikTok içeriklerini denetleyen bin 800 moderatör varmış.)
İran, İsrail ile çatıştığı süreçte yaşadığı siber saldırıları göğüslemek için kimi zaman bant genişliğini daralatttı, kimi zaman tamamen kesti. Sürecin “nispeten” normalleşmesinin ardından trafik yoğunluğu da normal seyrine döndü (gibi).
Tarihin en büyük veri ihlali kapsamında 16 milyar kullanıcı adı ve şifresi satışa çıktı. 30 farklı veritabanından çalınan verilerin tamamına yakını güncel.
Bulaştığı bilgisayar ve ağlarda dosyaları kriptolu şekilde şifreleyip, parolayı vermek için para isteyen zararlı yazılımlara “fidye virüsü” deniyor. Payını ve zararını her sene artıran bu kategori, bu hafta ilk defa can aldı. Londra’da hizmet veren King’s College Hastanesi sistemine bulaşan fidye virüsü randevu, tahlil ve tedavi sistemini işlemez hale getirince bir hasta hayatını kaybetti. Virüs sebebiyle 10 binden fazla randevu iptal edildi.
ABD Meclisi veri güvenliği gerekçesiyle milletvekillerinin cihazlarına hızlı mesaj uygulaması WhatsApp yüklemesini yasakladı. Gerekçe olarak WhatsApp’in kullanıcı verilerinin işlenmesine yönelik şeffaf olmaması ve yazışmaları kriptosuz şekilde yedeklemesi gösterildi. Vekillere Teams, Signal, iMessage ve Facetime gibi alternatifleri kullanması tavsiye edildi.
🤖 Yapay Zeka Gündemi
Çin kökenli YZ hizmeti DeepSeek, son derece düşük maliyetli eğitim süreci, yüksek başarı oranı ve açık kaynaklı yapısıyla sektörün dengelerini değiştirmişti. ABD yönetimi bu hafta DeepSeek’i Çin Ordusu’na destek olmakla, kullanıcı bilgilerini Çin istihbarat teşkilatıyla paylaşmakla ve Asya ülkelerinde kurduğu paravan şirketler üzerinden ihracat yaptırımlarını delerek YZ çiplerine ulaşmakla itham etti.
Donald Trump’ın oğulları bir süre önce Birleşik Arap Emirlikleri’ne (BAE) giderek, Trump ailesinin yönettiği “World Liberty” şirketinin “USD1” adlı kriptoparasına 2 milyar dolar yatırım yapılmasını “sağlamıştı”. Baba (ve ABD Başkanı) Donald Trump’ın iki hafta sonraki ziyaretinde ise BAE Varlık Fonu (mevcut 1,4 TRİLYON dolarlık taahhüdüne ek olarak) ABD’nin yapay zeka çalışmalarına 200 milyar dolar daha yatırım vaat etmişti. Bu kapsamda BAE, Nvidia’nın yaptırımlar ile ihracatı kısıtlanan teknolojilerine erişebilecek ve ABD dışındaki en büyük yapay zeka kampüsüne sahip olacak. Tamamen tesadüf olarak BAE, bu hafta Trump ailesinin kripto varlığından 100 milyon dolarlık alım yapmaya karar verdi.
AWS hizmetiyle bulut bilişim sektörünün lideri konumundaki Amazon, ABD’de dünyanın en büyük veri merkezini kuruyor. YZ girişimi Anthropic’in de büyük yatırımcısı olan şirketin inşa ettiği 485 hektarlık tesis 2,2 gigavat enerji tüketecek. The New York Times çalışmaları ayrıntılı bir dosya ile belgelemiş. Meraklısı kaçırmasın.
Meta, veri merkezlerinde güneş ve rüzgar enerjisi kullanımını 791 megavat artıracak dört yeni anlaşma imzaladı.
Anthropic’in YZ botu Claude, yazılı komutlarınızla uygulama geliştirebilir hale geldi. Denemek için birkaç basit oyun ürettirirken Commodore 64 başında bir vektör topu zıplatmak için yazdığım sayfalarca makine kodları aklıma geldi, hüzünlendim.
Telif haklarını ihlal edildiği gerekçesiyle bir dizi medya devi ChatGPT’nin geliştiricisi OpenAI aleyhinde dava açtı. Ancak mahkeme hiç hesapta olmayan bir sonuca sahne oldu. Davaya bakan Yargıç Ona Wang, bu tür iddiaların belgelenebilmesi için OpenAI’ın tüm kullanıcı yazışmalarını kaydederek süresiz saklamasını şart koştu.
Bir grup hissedar, YZ konusunda yetersiz kaldığı ve vaatlerini yerine getiremediği gerekçesiyle Apple’ı mahkemeye verdi. Yılbaşından bu yana 900 milyar dolar gerilemeyle değerinin yaklaşık dörtte birini kaybeden Apple’da paydaşlar bunun sebebinin şirketin Siri odaklı vaatleri gerçekleştirmek yerine kozmetik güncellemelere odaklanması olduğunu savunuyor.
Araştırma şirketi Gartner, temsilci (agent) tabanlı YZ projelerinin yüzde 40’ının 2 yıl sonra yok olacağını iddia etti. Aynı raporda 2029’a dek müşteri hizmetleri süreçlerinin yüzde 80’inin temsilci YZ hizmetleriyle yürütülür hale geleceği de yer alıyor.
Amazon, IBM, Salesforce, JP Morgan Chase, Microsoft ve Meta gibi pek çok küresel şirketin yöneticileri YZ sebebiyle çalışan sayısını azaltacaklarına yönelik uyarılar yapıyor. Amazon CEO’su Andy Jassy bu konuya özel mesajında gerekçeleri daha iyi hizmet, öngörülebilirlik ve verimlilik olarak sıraladı. Anthropic’in CEO’su Dario Amodei, önümüzdeki 5 yıl içinde başlangıç seviyesindeki beyaz yakalı çalışanların yarısının yerini YZ uygulamalarının alacağını savunuyor.
Ek bilgi: Bu süreçten en olumsuz etkilenecek sektörlerin başında çağrı merkezleri geliyor. Sesli yapay zeka asistanlarının ulaştığı kusursuzluk sebebiyle küresel çapta hizmet veren Hindistan ve Filipinler gibi ülkelerde toplu işten çıkarmalar şimdiden başladı. Halihazırda sadece Hindistan’da 3 milyon çağrı merkezi çalışanı bulunuyor.
Katolik Kilisesi ruhani lideri Papa Leo, 68 ülkenin siyasi temsilcilerine yaptığı konuşmasında, YZ’nın özellikle gençler üzerindeki potansiyel etkilerine yönelik endişelerini vurgulayarak “YZ’nın insanların yerini alan değil; insanlığın tümünün iyiliğine hizmet eden bir araç olması gerektiğini unutmamalıyız” sözleriyle katılımcıları uyardı.
ABD / MIT Üniversitesi’nin “Media Lab” departmanı, ChatGPT kullanımı üzerinde bir çalışma yürüttü. Üç gruba ayrılan deneklerden ilkinden ChatGPT kullanarak, ikincisinden sadece arama motoru kullanarak, sonuncu takımdan ise hiçbir araç kullanmadan bir kompozisyon yazması istendi. Beyin dalgalarının ölçüldüğü deneyde en az bilişsel faaliyet ChatGPT kullananlarda gözlemlendi. Bu ekip sunduğu kompozisyonun içeriğini hatırlamakta da zorlandı. İlginç bir ayrıntı olarak, aynı grup ikinci turda ChatGPT kullanmadan kompozisyon yazması istendiğinde de diğerlerinden daha başarısız oldu.
🧑🏻🔬 Keşif, İcat ve İnovasyonlar
Ukrayna’dan ilham alan Tayvan, Çin’e karşı kendini savunmak için YZ destekli otonom intihar dronları geliştiriyor.
ABD Deniz Kuvvetleri, denizaltılardan torpido ile fırlatılarak görev yapan ve geri çekilebilen bir insansız deniz aracı geliştirdi. 600 metre derinlikte görev yapabilen araç 3,25 metre uzunluğunda ve 240 kg ağırlığında.
Avustralya Ulusal Bilim Kurumu “CSIRO” araştırmacıları, elektrik kullanmadan hidrojen üreten güneş reaktörü geliştirdi. Demir-çelik üretimi gibi yüksek enerjiye ihtiyaç duyan (ve en yüksek karbon salımına sebep olan) sektörler için üretilen reaktör güneş ışınlarını yoğunlaştırarak kimyasal bir reaksiyon ile, hiç karbon salmadan hidrojen üretiyor.
Ek bilgi: Aynı mantığı kullanarak yeşil hidrojen üreten “Terraform Industries” adlı girişimi, enerji temalı 2024 tarihli yazımda aktarmıştım.
Çin, sadece geçtiğimiz ay güneş enerji üretim kapasitesini 93 gigavat artırarak rekor kırdı. Bu miktar ülkenin geçtiğimiz yılki toplam artırımına denk.
Japonya merkezli otomotiv girişimi “KG Motors” tarafından üretilen “Mibot”, ülkenin en çok sipariş alan elektrikli modeli oldu. 7 bin dolar bedelle satılan tek kişilik araç saatte 60 kilometre hıza ve 100 kilometre menzile sahip.
Singapur / Nanyang Teknoloji Üniversitesi, bina cepheleri için “terleme” özelliğine sahip bir boya üretti. Yüksek nemli bölgelerde kullanılması hedeflenen alaşım hem güneş ışınlarını yüzde 92 oranında yansıtarak hem de yapı içindeki nemin dışarı atılmasını sağlayarak klimalar üzerindeki yükü yüzde 40 oranında azaltıyor.
Avustralya Ulusal Üniversitesi, “Aeolus” adlı girişimle hortum ve kasırgaları oluşmadan engelleyen bir model geliştirdi. Çözüm, başlangıç safhasında bulutlarının içine püskürtülen özel aerosol parçacıklarıyla atmosferik süreci bozarak kasırga oluşumunu engelliyor.
🧑🚀 Göklerden Gelen Haberler
Güney Amerika ülkesi Şili’de yer alan Vera C Rubin Gözlemevi, dünyanın en büyük kamerasına sahip. Rubin adlı teleskobun görüntüleri 3 bin 300 megapiksellik kapasitesiyle bu hafta faaliyete geçti. İlk 10 saat içinde 10 milyon galaksiyi fotoğrafladı ve 2 bin 104 yeni göktaşı keşfetti.
ABD / Rochester Teknoloji Enstitüsü, James Webb Uzay Teleskobu’nun yolladığı görüntüleri (Jeyhan Kartaltepe liderliğinde) birleştirerek 800 bin galaksiyi içeren ve kozmik tarihin yüzde 98’ini kapsayan bir görsel üretti. İncelemek ister miydiniz?
NASA, 1,4 milyar bütçeli Psyche adlı uzay aracıyla, küresel finans sisteminin toplamının 70 bin katı değerli maden barındıran bir göktaşına (2029 yılının Ağustos ayında) ulaşmayı hedefliyor. Bu projenin ayrıntılarını 2023 yılındaki bir yazımda aktarmıştım. Geçtiğimiz günlerde yakıt sorunu yaşayarak duran araç, NASA’nın bu haftaki açıklamasına göre yedek sisteme geçerek “16 Psyche” adlı göktaşına doğru yolculuğuna kaldığı yerden devam ediyor.
🩺 Sağlık Olsun
Çin / Pekin Üniversitesi’nin “SLIMMER” kodlu çalışması kapsamında geliştirilen “ecnoglutide” adlı ilaç, üçüncü faz deneylerde obezite hastalarının yüzde 90’ında yüzde 9 ile 13 arasında kilo kaybı sağladı.
Aynı amaçla Amgen tarafından geliştirilen “MariTide” adlı ilaç da ikinci faz klinik deneylerde olumlu sonuçlar verdi. Ayda 1 defa yapılan enjeksiyonla katılımcılarda yüzde 16’ya varan kilo kaybı gözlendi. Bu oran “Ozempic”e oldukça yakın. “MariTide” da benzerleri gibi GLP-1 taklidiyle beyne sürekli tokluk sinyali yolluyor ve iştahınızı kesiyor. Sırada 72 haftalık 3. faz deneyler var.
Brezilya / Viçosa Üniversitesi’nin çalışmasında kombuça çayının (düşük dozda) günlük tüketiminin bağırsak mikrobiyotasını olumlu yönde düzenleyerek obeziteyi engellediği belirlendi.
ABD / Harvard Üniversitesi’nin 30 yıl boyunca 47 bin 513 kadın üstünde yürüttüğü bir çalışma, orta yaşta düzenli kahve tüketiminin ileri yaşlarda kronik hastalık, bilişsel gerileme ve fiziksel engel riskini azalttığını ortaya koydu. Buna göre her fincan kahve, sağlıklı yaşlanma olasılığını yüzde 2 ile 5 arası artırıyor. Bu olumlu etkiler günlük 5 fincana kadar benzer sonuçlar veriyor. (Elbette şekersiz, şurupsuz, sütsüz; kahve gibi kahve!) Aynı deneyde gazlı içeceklerin sağlıklı yaşlanmayı yüzde 26’ya varan oranda azalttığını gösterdi.
Beni ve bu çabamı Patreon sayfam üzerinden maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.
Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋♂️
Her taraf savaş siyaset umutsuzluk kaynıyorken bilime ve insanlığa olan inancımızı yeniden aşılayan bir bülten <3
Üstadım bu kahve tüketimi konusuna bir açıklık getirse bilimciler iyi olacak. Nitekim 203. sayıdaki bilgilendirme sonrası kahve tüketimime bir ayar vermişken bugün yeni bir haberle sarsıldım.. Camiada tanıdıklarınız çoktur sizin, söyleyin ortak bir açıklama yapsınlar :) Bu haftaki damıtma bilgiler için de ayrıca teşekkür ederim 👌