Dünya Halleri: 210

28 Temmuz - 03 Ağustos 2025 tarihleri arasındaki kayda değer gelişmeler.

Aug 03, 2025

Podcast yayınım “Haddini Aşan Yaşam Rehberi” bu haftaki bölümde Türkiye’de yazılım tabanlı yaratıcı çözümler üretip dünyaya ihraç eden bir yazılım girişimini konuk etti. Konuyla ilgili olanlar için keyifli bir yayın olduğunu düşünüyorum.

Bültene gelirsek; tatil sebebiyle kısa sayılar hazırlarım diyordum ama tam tersi oldu. Gelişmeler adına oldukça bereketli bir haftaydı. Yine renagarenk bir sayıyla karşınızdayım. (Gmail abonesiyseniz yarıda kesilebilir, devam bağlantısına tıklayın lütfen.)

🌍 Genel Gündem

20 ile 200 mikrometre ölçeğindeki (yani saç telimizin yaklaşık yedide biri kalınlığındaki) plastik parçacıklarına “mikroplastik” deniyor. İltihaplanma, tahriş ve beyin hastalıkları gibi pek çok derde sebep olan bu illet bedenimize yediklerimiz ve içtiklerimiz ile giriyor. Fransa / Toulouse Üniversitesi’nin araştırması, bir başka ihtimal daha olduğunu hatırlattı. Meğer her gün evimizin içinde, sadece nefes aldığımızda dahi 70 bin mikroplastik yutuyormuşuz. Bu parçacıkların kaynağı ise çevremizde aşınan plastik tabanlı ürünler.

Ek bilgi: Karşılaştırma yapabilmeniz için bir örnek daha vereyim. İçtiğimiz her küçük boy ambalajlı su ile ortalama 240 bin plastik parçası yutuyoruz.)

“Uzaktan çalışma” düzeni onlarca yıldır mümkündü. Birçok mesleğin yeni normali haline gelmesi Covid19 pandemisiyle oldu. Yazılım, en yaygın olduğu sektörlerin başında geliyor. En ilginç yansıması ABD’de ortaya çıktı. San Francisco merkezli “Turso” adlı girişimin çalışanlarından biri, Maine Eyalet Hapishanesi’nde cezasını çeken “Preston Thorpe” adlı bir mahkum. İşe giriş hikayesi de ilginç. Thorpe, hapishanenin meslek edindirme ve uzaktan çalışma kursuna kaydolarak yazılım konusunda kendini geliştiriyor. Ardından Turso’nun açık kaynaklı veritabanına 6 ay boyunca katkı sunan Thorpe, CEO’nun dikkatini çekerek iş teklifi alıyor. Bu vesileyle onun aslında bir mahkum olduğu anlaşılıyor. Bu keşif CEO Glauber Costa’yı daha da heveslendiriyor ve anlaşma imzalıyorlar.

Ek bilgi: Yetmez gibi Preston Thorpe ayrıca cezasını çektiği eyalette hizmet veren Maine Üniversitesi’nde akademisyen olarak uzaktan eğitim veriyor. Öğrencileri onu ziyaret etmek istediğinde cezaevinden görüşme talep ediyor. 2017 yılında internette uyuşturucu satmaktan 15 ile 30 yıl arası hapis cezası alan Thorpe, 11 yıldır parmaklıklar ardında. İyi hal indirimi için en az 7 yıl daha yatması gerekiyor.

Dünya Halleri arşivi, yapay zekayı (YZ) merkezine alan donanımlara yabancı değil. Ne var ki bu kategoriye ait “Humane Pin” ya da “Rabbit R1” gibi pek çok ürün büyük iddialarla bir anda parlayıp, aynı hızla yok oluyor. Çünkü YZ bir yazılım mı yoksa donanım mı kestirmek zor. Her iki cephede de arayış sürüyor. Donanım tarafındaki en taze gelişme, “iKKO Mind One” adlı akıllı telefon. Kendine has bir YZ asistanına sahip. Google Notebook LM ve OpenAI ChatGPT ile entegre. Üstelik vSIM desteğiyle 60 ülkede ücretsiz internet erişimi sunuyor. Android 15 tabanlı cihaz tasarımıyla da epey sıradışı. (369 dolar)

YZ odaklı bir diğer donanım ise ses kaydı yapabilen, yazdığınız notları dijitalleştiren, özetler çıkaran ve yapılacaklar listesi oluşturabilen “Flowtica Scribe” adlı “akıllı kalem”. Kaydettiği sesleri ayrıştırması dikkatimi çekti. Gazete için yaptığım röportajların ses kaydını yazıya çevirmek için klavye başında harcadığım saatler aklıma geldi. (89 dolar)

Donanım konusunda durmaksızın kafa yoran şirketlerden biri de Meta. Şirketin yeni (ve kameralı) bir akıllı saat üstünde çalıştığı söyleniyor. Mark Zuckerberg akıllı gözlükleriyle yakaladığı başarıyı bileklere tahvil edebilecek mi bakalım.

Akıllı gözlük demişken; açık kaynaklı, kendine özel YZ yardımcılı, görebilen, duyabilen ve konuşabilen yeni bir seçenek daha var: “Brilliant Labs” imzalı “Halo”. Numaralı camlar ile de kullanılabiliyor. Gözlüğün kendisi 300 dolar fakat kullanım için aylık abonelik de gerekiyor.

🧑🏻‍💻 Dünyayı Saran Ağ

Kuzey Kore, ABD başta olmak üzere pek çok ülkenin yaptırım ve ambargo kararlarında her zaman liste başı. İnternet tabanlı faaliyetler ise ülkenin bu kuşatmayı aşmak için elindeki en büyük fırsat. Dolayısıyla bu alandaki hiçbir fırsatı kaçırmıyorlar. ABD emniyet teşkilatı FBI’ın son operasyonu, çıtanın epey yükseldiğini ortaya çıkardı. ABD’nin Arizona eyaletinde yaşayan 50 yaşındaki (Amerikalı) bir kadının evinde, 90’dan fazla bilgisayarların bağlantı kurduğu tespit edildi. Genişletilen soruşturmanın ardından eve yapılan baskın sonucunda Kuzey Koreli hackerların çaldığı ABD kimlik bilgilerini kullanarak bu evdeki bilgisayar üzerinden ABD’li şirketlere, ABD vatandaşı gibi başvurarak işe girdiği ve maaşlarını kripto paraya çevirerek Kuzey Kore’ye aktardığı ortaya çıktı. 17 milyon dolar para ve 8,5 yıl hapis cezası alan evsahibi Christina Chapman’ın ayrıca bu yolla kazanılan tüm geliri iade etmesine karar verildi.

Elon Musk’ın uydular aracılığıyla dünyanın her bölgesine internet erişimi sunduğu Starlink hizmetiyle ilgili bu hafta düşündürücü bir gelişme daha yaşandı. ABD’li Senatör Maggie Hassan, Güneydoğu Asya ülkelerinde bu hizmeti kullanarak ABD vatandaşlarını dolandıran hacker gruplarının erişiminin kesilmesini talep etti. Kulağa mantıklı geliyor olabilir. Fakat benzer (haklı ya da haksız) gerekçelerle her ülke bir gün aynı yaptırım tehdidiyle yüzleşmek zorunda kalabilir. Ticari girişimlerin sanıldığı kadar bağımsız ol(a)madığını ve ulusal altyapıların önemini hatırlatan bir olay.

Ulusal egemenliğin dijital çağdaki tanımı kolay değil. Tam anlamıyla mümkün olup olmadığı da tartışılır. Yine de Rusya bu uğurda 10 seneyi aşkın süredir epey kafa yoruyor, uğraş veriyor. Bloomberg bu süreci ve sonuçlarını güzelce derlemiş.

ABD Başkanı Donald Trump bu hafta Çin’e yönelik teknolojik yaptırımları kaldırdı. Buna en sevinen şirket, yapay zeka sektörünü çipleriyle besleyen Nvidia oldu. İşkillenen Çin yönetimi, Nvidia’nın kendilerine satacağı H20 kodlu çiplerine uzaktan erişime açık arka kapı yerleştirme ihtimalini dile getirerek suyu bulandırdı. Nvidia doğal olarak iddiayı reddetti.

İnternetin en kendine has platformu Reddit, bir arama motoruna dönüşmek için çalışıyor. Kullanıcı tarafı dünden hazır.

🤖 Yapay Zeka Gündemi

YZ sektörünün dört temel ihtiyacı var: Sermaye, mühendis, çip ve enerji. Her birine yönelik güncel gelişmelere göz atalım:

Varlık yönetim şirketi Apollo’nun Baş Ekonomisti Torsten Slok, YZ şirketlerinin hisse değerinin oransal olarak 1999 internet krizindekinden çok daha fazla şiştiğini savunuyor. İddianın peşine düşen Fortune dergisi hem ayrıntılı bir karşılaştırma yapmış hem de pek konuşulmayan bir gizli aktöre dikkat çekmiş: Botlar! Financial Times’tan Richard Waters ise yaşananın bir sürü psikolojisi olduğuna dikkat çekerken, şirketlerin yatırımcı ve müşterilerine yönelik vaatlerinin çoğunun dayanaksız olduğunu savunuyor.

Sektörde telaffuz edilen paralar da duyulmadık boyutlara ulaşmış halde. 4 yıl için 250 milyon dolar maaş teklif edilen bazı mühendisler var. Bir avuç olsalar da şurası gerçek. Milyarlarca dolar değerlemeye ulaşan bu girişimler özünde bir elin parmaklarını geçmeyecek sayıda mühendis ile var oluyor. Örneğin sektör lideri OpenAI’ın geleceğini inşa eden kişi sayısı: “2”. Mark Chen ve Jakub Pachocki adlı iki mühendis.

OpenAI’ın temsilci (agent) desteğine kavuşan YZ botu ChatGPT ironik bir şekilde botları engellemek için ortaya çıkan CAPTCHA engellerini bir bir aşıyor. Üstelik bunu yaparken sizi bilgilendiriyor. (Ben bile bazen o engellerde hata yapıp takılıyorum.)

“YZ’nın ele geçireceği meslekler” ve “YZ çağında kariyer fırsatları” gibi başlıklar gördüğü ilgiden hiçbir şey kaybetmedi. Bu konuda en güncel çalışmalardan biri Microsoft’tan geldi. Topun ağzında “aklıyla” iş yapanlar var. “El becerisiyle” ve “bedeniyle” çalışanlar ise ekmek yemeye uzun yıllar boyunca devam edecek. Bu araştırmaya göre üretken YZ’nın en becerikli olduğu iş dalı çevirmenlik.

Biraz da YZ’nın maharetlerini sergilemek için ihtiyaç duyduğu enerjiye bakalım. ABD / MIT Üniversitesi’nin araştırmasına göre sohbet botlarının en basit yanıtı dahi 1 ile 8 saniye arası mikrodalga fırın çalıştırmak kadar enerji tüketiyor. 5 saniyelik video oluşturmak ise yarım saatlik pişirmeye denk enerjiye ihtiyaç duyuyor. YZ girişimi Anthropic, 2028 yılında sektörün 50 gigavat enerji tüketir duruma geleceğini hatırlatarak ABD’nin altyapısının buna hazır olmadığı konusunda uyarıcı bir metin paylaştı.

Bu alandaki en büyük oyunculardan Google, veri merkezlerinin enerji ihtiyacını karşılamak için deneysel jeotermal teknolojileri üstünde çalışıyor. (124. sayımızda değinmiştim.)

Google’ın en yeni arayışı ise karbondioksit tabanlı devasa pillerde enerji depolamak. “Energy Dome” adlı bir İtalyan girişim tarafından geliştirilen bu teknoloji CO2’yi sıvı ve gaz formları arasında dönüştürerek uzun süreli ve kayıpsız enerji saklamaya ve ihtiyaç anında aktarmaya imkan sağlıyor.

Microsoft ise YZ altyapısını “Helion” adlı girişimin kuracağı 50 megavatlık füzyon reaktörü ile ayakta tutmayı hedefliyor.

Meta, YZ alanındaki yeni yatırımların maliyetini hafifletmek için 2 milyar dolarlık arsa ve inşaat varlığını satışa çıkardı. Yeni projeler, bulunacak yeni ortaklarla yürütülecek.

Biraz da hukuki vakalara değinelim: Meta, WhatsApp uygulamasını YZ botuyla birleştirme kararı yüzünden İtalya Rekabet Kurumu tarafından soruşturulmaya başlandı.

186. sayımızda Meta’nın YZ modelini eğitmek için BitTorrent üzerinden 82 terabayt korsan e-kitap indirdiğinden daha önce bahsetmiştim. “Strike 3 Holdings” ve “Counterlife Media” adlı iki porno film stüdyosu kendilerine ait 2 bin 396 adet filmi korsan yollarla çekip eğitim amacıyla kullandığını tespit ettiği Meta’yı mahkemeye verdi. 350 milyon dolar tazminat talebiyle… (O nasıl bir eğitimdir kardeşim?)

Porno demişken; sahip olduğu adada bazı “şaibeli eğlenceler” düzenlediği iddiasıyla tutuklanan ve yargılama safhasında hücresinde “intihar ederek” ölen Jeffrey Epstein, aynı adada 2002 yılında bir YZ zirvesi de düzenlemişti (Bir özeti de var: PDF). WIRED dergisi bu toplantıyı hatırlamış ve ilginç bir özet çıkarmış.

🧑🏻‍🔬 Keşif, İcat ve İnovasyonlar

ABD / Columbia Üniversitesi, kendini güçlendirmek ve yeteneklerini artırmak için başka robotların parçalarını kendine yerleştiren “Truss Link” bir “yamyam robot” geliştirdi. İlham kaynağı, sadece 20 standart amino asit ile sayısız proteinler yaratan biyolojik yaşam olmuş.

Sınırsız ve temiz enerji üretmeyi vaat eden füzyon reaktör teknolojisi üzerine çalışan “Marathon Fusion” şirketi, lityum yerine civa kullanan tokamak füzyon reaktörlerinin ürettiği her bir gigavat enerji sırasında 5 ton altın oluştuğunu iddia etti.

Hong Kong / Polytechnic Üniversitesi, deniz ve okyanus suyunu içilebilir tatlı suya mevcut teknolojilerden çok daha verimli şekilde çevirebilen bir jel icat etti.

Kanada / Toronto Üniversitesi, teflon kaplamanın yerini alabilecek yeni bir madde üretti. “Polydimethylsiloxane” adlı esnek bir silikon polimerin kullanıldığı yöntem, teflon kadar yapışmaz ve çok daha dayanıklı; üstelik (teflonun aksine) sağlığa zararlı hiçbir bileşen içermiyor.

🧑‍🚀 Göklerden Gelen Haberler

Japonya, uydular aracılığıyla internet erişimi dağıtmaya alternatif olacak hava araçları geliştiriyor. Dünya’nın 20 kilometre üzerindeki stratosfer tabakasında seyredecek araçlar 4G ve 5G erişimi sunacak.

Zeplinler yeniden göklerle buluşacak gibi.

ABD Uzay Komutanlığı ise “uydular arası savaş” üzerinde çalışıyor. Bu savaşçı uydular, yörüngedeki diğer uydulara yaklaşarak inceleme, manipüle etme ve gerekirse etkisiz hale getirme yeteneğine sahip olacak. Uzayda bile barış yok.

Birleşik Krallık merkezli havacılık şirketi BAE Systems, geliştirmekte olduğu 6. nesil savaş uçağının deneme uçuşu yapmaya çok yaklaştığını duyurdu. Britanya’nın 40 yıl sonra üreteceği bu ilk savaş uçağının 2035 yılında hizmete girmesi hedefleniyor.

Geliştirilen uçak “aşağı yukarı” böyle olacak.

🩺 Sağlık Olsun

Linda Archerd adlı bir kadın, 1994 yılında dondurup 30 yıl sakladığı embriyoyu Lindsey ve Tim Pierce çiftine bağışladı. Bu sayede dünyanın en uzun süre dondurulmuş embriyosundan Thaddeus Daniel Pierce adlı erkek bebek hayata gözlerini açtı.

Beyne yerleştirdiği çip ile gündeme gelen Neuralink şirketi şimdi de biyonik göz üstünde çalışıyor.

“Gilead Sciences” şirketi tarafından geliştirilen ve AIDS hastalığına yol açan HIV adlı virüse karşı yüzde 100 etkili ilaç “Yeztugo”, tüm deneylerin başarıyla tamamlanmasının ardından üretim izni aldı.

Bu çabayı Patreon sayfam üzerinden maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.

Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋‍♂️

Dünya Halleri