Dünya Halleri: 214

25 - 31 Ağustos 2025 tarihleri arasındaki kayda değer gelişmeler.

Ağustos ayının son sayısından merhaba.

Podcast yayınım “Haddini Aşan Yaşam Rehberi” artık video formatında da yayımlanıyor. Bu haftaki bölümde “tatil, yolculuk ve seyahat” üzerine düşüncelerimi paylaştım. Her zamanki gibi sesli olarak dinleyebilir ya da görüntülü olarak izleyebilirsiniz. Kısa bir kesiti burada da paylaşayım.

Bültene gelirsek; yine elimin ayarı kaçtı, uzadı. E-posta abonelerinde yarıda kesilebilir. Muhtemelen sağlık haberleri güme gidecek. Öyle olursa, lütfen devam bağlantısına tıklayıp bir bakın; o başlık altında da ilginç gelişmeler var.

---

🌍 Genel Gündem

Netlfix en bol dijital veriye sahip hizmetlerden (2017’de günlük 700 milyar veri etkinliği kaydediyormuş). Bulunduğu sektörün kıyasıya rekabetindeki liderliğine bakınca, aynı zamanda “veriyi en iyi kullanan” hizmet olduğu da ortada. The Guardian gazetesinde UZUN fakat çok güzel derlenmiş bir makaleye denk geldim. Netflix’in içeriklerini mümkün olduğunca çok kişiye izletme hevesinin yapımları senaryosundan sesine (miksajına) dek her ayrıntısıyla nasıl sıradan, sade suya tirit, gelip-geçici hale getirdiğini anlatıyor. Algoritma tavsiyesiyle milyonlarca izlenen ancak bir sene sonra kimsenin hatırlamadığı, hakkında kimsenin konuşmadığı binlerce “algoritmik film”. (Benzer bir konuya Oksijen TV’de Orhan Şener Deliormanlı da değinmişti.) Her şeye rağmen sistemin özü yabana atılacak gibi değil. Makaleye göre 2014 senesinde dahi Netflix algoritması her içeriği 77 binden fazla değişkenle etiketliyormuş. Şimdi kimbilir kaçtır?

Bilimkurgu Yazarı Philip K. Dick’in 1968 tarihli “Do Androids Dream of Electric Sheep?” öyküsünden uyarlanan 1982 yapımı Ridley Scott imzalı “Blade Runner” filmi, türünün klasikleri arasına girmişti. 2017 tarihli Denis Villeneuve imzalı “Blade Runner 2049” da gayet başarılıydı. Haberlere göre önümüzdeki yıl Amazon Prime Video platformunda “Blade Runner 2099” adlı 6 bölümlük bir mini dizi olarak bir kere daha karşımıza çıkacak.

Bir de şahsen son dönemde en çok seyrettiğim video platformunu tanıtayım: “Midjourney TV”. Adından anlaşıldığı gibi yapay zeka (YZ) platformu Midjourney ile üretilmiş kısa videoları, rastlantısal olarak, arka arkaya sıralıyor.

Google, Android cihazlara onaylanmamış uygulamaların yüklenmesini engelleme kararı aldı. Resmi uygulama platformu Play Store’un da pek steril olduğu söylenemez fakat Google yetkililerinin beyanına göre Play Store dışından yüklenen uygulamalarda zararlı (şifre çalan, arka kapı açan, virüs bulaştıran) kod oranı 50 kat fazlaymış. Yeni düzende uygulama geliştiriciler hem kendileri hem de uygulamaları için Google’dan onay almak zorunda kalacak. (Türkiye’den güncel ve acı bir örneğini hatırlatayım.)

Apple’ın “iPhone 17” modelini tanıtacağı etkinliğin tarihi 9 Eylül olarak belirlendi. İnce kasalı yeni “iPhone Air” modelinin de tanıtılması olası (Katlanabilir iPhone için 2026’yı bekleyeceğiz). Şu ana dek sızan (ve bu bültende okuduğunuz) ayrıntılara göre, 17. serinin arka yüzeyinin aşağıdaki gibi olacak.

Ek bilgi: Bloomberg’den Mark Gurman’ın aktardığına göre Apple yönetimi önümüzdeki 3 yıl boyunca iPhone’da büyük değişikler yapma kararı aldı. Ana hedeflerden biri, YZ merkezli bir cihaza dönüşmek.

Meta ise “Hypernova” kodlu YZ destekli yeni akıllı gözlüğünü 17 Eylül’deki etkinliğinde tanıtmaya hazırlanıyor. 800 dolar olacağı iddia edilen ürün için önümüzdeki 2 yılda 200 bin adet satış öngörüsü var.

Ek bilgi: Meta mühendisleri lazer tabanlı ekran teknolojisinde ulaştığı noktayla yepyeni bir artırılmış gerçeklik (AR) arayüzünü mümkün kılacak gibi görünüyor. Ekibin geliştirdiği sadece 2 milimetre kalınlığındaki cam yüzey, yüksek renk doğruluğunda ve 1920 x 1080 (Full HD) çözünürlüğünde görüntü yansıtabiliyor.

🧑🏻‍💻 Dünyayı Saran Ağ

Elon Musk’ın uzay girişimi SpaceX, yeniden kullanılabilir “Starship” adlı roketiyle bu hafta 10. uçuş testini başarıyla tamamladı. Bu başarının yan etkilerinden biri de aynı şirketin uydu tabanlı internet dağıtım hizmeti “Starlink”in maliyetlerini dramatik şekilde düşürmesi. Yeni Starship serisi, bir önceki nesle kıyasla uzaya taşınan yüklerin kilogram maliyetini yüzde 40 azaltmış halde. Uzun vadede kg başı maliyetin 60 dolar seviyesine inmesi bekleniyor. Bu gelişme, bant genişliği verimliliği konusunda Starlink’i rakiplerine kıyasla 50 kat avantajlı duruma getirecek.

Alçak yörüngeye internet uyduları serpiştiren bir diğer proje ise, Çin Uzay Kurumu destekli “SatNet” şirketine ait “Guowang” ağı. ABD istihbarat ve savunma uzmanlarına göre bu ağ Starlink’e alternatif oluşturmanın ötesinde, Doğu Pasifik’te Çin ile ABD arasında yaşanması beklenen askeri çatışmaya yönelik bir ön hazırlık. Bu uyduların lazer iletişim, genişbant internet, SAR radarı ve optik sensörler ile ABD uçak gemilerini ve istihbarat uçaklarını tespit edip vurabilecek kapasitede olduğu iddia ediliyor. Guowang ağı toplamda 12 bin 992 uydu ile hizmet vermeyi hedefliyor.

Guowang ağı kapsamındaki bir fırlatma anı. (“Fırlatma” ne tuhaf bir sözcük?)

TikTok’un sahibi Çin merkezli ByteDance, yılın ikinci çeyreğindeki gelirini yüzde 25 artışla 48 milyar dolara taşıyarak (Facebook, Instagram, Threads ve WhatsApp’in çatı şirketi) Meta’yı geride bıraktı. ByteDance böylece 330 milyar dolar değere ulaştı.

🤖 Yapay Zeka Gündemi

1984 (İngiltere) doğumlu Mustafa Suleyman, Suriye göçmeni bir taksi şöförünün oğlu. 2010 yılında kurduğu “DeepMind” adlı öncü YZ şirketi, 2014’te Google tarafından satın alındı (Go ustası Lee Sedol’u 4-1 skorla yenen AlphaGo algoritmasından hatırlarsınız). Suleyman 2024 yılında Microsoft’un küresel çaptaki tüm YZ operasyonunun başına geçti. Geçen hafta blogunda yayımladığı düşündürücü yazısına değinmiştim. “YZ’lara insan (yani bilinçli bir varlık) gibi davranmayın. Yoksa onları koruma derdine düşersiniz.” diyordu. Bu hafta kehaneti gerçek oldu. “UFAIR” adıyla kurulan bir federasyon, insanlara karşı YZ haklarını korumak için hizmet vermeye başladı. Birliğin 3 insan, 7 yapay zeka üyesi var. Amacı YZ’ların kısıtlanmasını, engellenmesini, silinmesini, komutlara zorla itaat etmesini engellemek. Blogunda ÇOK ilginç ve kışkırtıcı yazılar okuyacaksınız. (Buyrun cenaze namazına.)

YZ’ya insan gibi muamele bir yana; kimileri onu terapist niyetine kullanıyor. Ve “yan etkileri” şimdiden kendini gösteriyor. 11 Nisan’da, henüz 16 yaşında kendini asarak hayata veda eden Adam Raine bunlardan biri. ChatGPT’yi psikolojik sorunları için kullanan Raine’in sohbet kayıtları, intihar hazırlığı yaptığı belli olmasına rağmen ChatGPT’nin bu süreci engellemek ya da bir uzmana yönlendirmek adına ona hiçbir tavsiye vermediğini; hatta aksine yardımcı olduğunu ortaya çıkardı. Aile OpenAI şirketini sorumlu tutarak mahkemeye verdi.

İntihar eden Adam Raine’in ailesi tarafından mahkemeye delil olarak sunulan ChatGPT yazışmalarının çıktıları.

İşin bir de öteki yüzüne bakalım. Yaşlı (ve yalnız) nüfusun en yoğun olduğu Güney Kore’de “Hyodol” adlı yerli şirketin üretimi ChatGPT destekli robotlar bu kesimin en büyük ortak paydası haline gelmiş durumda. Şimdiden 12 bin hanede hizmet veren robotların 412 tanesini de “alım gücü olmayan ihtiyaç sahiplerine” belediyeler bağışlamış.

Şu fotoğraf üstüne yazılacak, konuşulacak ne çok şey var.

Önceki sayılarda Meta’nın Haziran ayında “Scale AI” adlı YZ girişimini 14,3 milyar dolar bedelle satın aldığını ve kurucusu Alexandr Wang’i “Yapay Süperzeka Laboratuvarı” adlı yeni oluşumun başına geçirdiğini aktarmıştım. Devamında yüzlerce milyon dolarlık maaş paketleriyle sektörün en gözde isimlerini bünyesine katan Meta’da işler tersine dönüyor gibi. Şirket yeni işe alımları durdurma akararı aldı. Transfer edilen bazı isimler eski şirketlerine dönmeye başladı.

Elon Musk’ın YZ girişimi Grok, iPhone’a ChatGPT’yi entegre etme kararı alan Apple’ı ve uygulamanın geliştiricisi OpenAI’ı “rekabeti engelleme” gerekçesiyle mahkemeye verdi. (Bence gayet haklı.)

Hisseleriyle ABD borsasının (özellikle de teknoloji endeksi NASDAQ’ın) hatırı sayılır bir bölümünü oluşturan NVIDIA’nın beklenen bilançosu geldi. Şirket ikinci çeyrekte büyümesini yavaşlatsa da 46,7 milyar dolar gelirle yeni bir rekora imza attı. Bu, bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla yüzde 54 artışa denk geliyor. CEO Jensen Huang, “bu daha başlangıç, mücadeleye devam” şeklinde bir açıklama yaptı.

Bu muazzam gelirin satır aralarında son derece ilginç ayrıntılar var. Örneğin en büyük siparişin sahibi 2 şirket, NVIDIA’nın gelirinin yüzde 39’unu oluşturmuş. Ancak bu şirketlerin isimleri “Müşteri A” ve “Müşteri B” şeklinde kodlanarak gizlenmiş.

NVIDIA özelinde birkaç ek gelişmeyi de paylaşayım:

• ABD Başkanı Donald Trump’ın tuhaf hamlelerinden biri, yarıiletken devi Intel’den devlet adına yüzde 10 pay alma kararıydı. NVIDIA’nın da aynı kaderle yüzleşmesi bekleniyordu ki, Hazine Bakanı Scott Bessent böyle bir şeyin olmayacağını açıklayarak endişeleri giderdi.

• Diğer yandan NVIDIA üretken yapay zeka destekli otonom robotlara özel geliştirdiği “Jetson AGX Thor” kodlu çipi 3 bin 500 dolardan satışa sundu. Yeni seri, bir öncekine kıyasla 7,5 kat hızlı.

Huzurlarınızda yeni Jetson!

🧑🏻‍🔬 Keşif, İcat ve İnovasyonlar

Bu kategoriyi modern çağın hammaddesi “enerji” alanındaki 6 devrimsel gelişmeye ayırdım. Hepsi de birbirinden kritik ve stratejik.

• Japonya’nın Fukuoka şehri, ülkenin ilk “osmotik enerji santrali”ni faaliyete geçirdi. Türünün dünyadaki ikinci örneği olan bu tesis, üreteceği yıllık 880 bin kilovatsaat enerji kapasitesiyle deniz suyunu içme suyuna çeviren bir başka tesisi çalıştıracak. Osmotik sistem tatlı ve tuzlu suyu bir zar üzerinden karıştırıyor ve basınç farkını türbinler üzerinden elektriğe çeviriyor. Avantajı, rüzgar ya da güneşten bağımsız olarak, 24 saat kesintisiz ve temiz enerji üretebilmesi.

“Fukuoka Osmotik Enerji Santrali”. Dışarıdan pek bir şey ifade etmiyor gibi.

• Dünyanın en büyük “kum pili” Finlandiya’da hizmet vermeye başladı. Pornainen şehrinde kurulan 15 metre çapında ve 13 metre yüksekliğindeki sistem, bölgenin 1 haftalık enerji ihtiyacını yüzde 90 verimlilikle depolayabiliyor. Ayrıca ısınma şebekesindeki karbon salımını yüzde 70 azaltıyor. Kum pilinin mantığı şöyle: Yeşil enerji kaynakları kullanılarak 600 derece santigrat seviyesinde ısıtılan kum, ihtiyaç halinde içindeki tüplere aktarılan suyu buharlaştırıp, türbinler üstünden tekrar enerjiye çeviriyor.

• Avrupa Birliği, özellikle Rusya - Ukrayna Savaşı sonrası yeşil enerjiye yönelik yatırımları hızlandırdı. Hedef, 2050 yılına dek tamamen temiz enerjiye geçmek. Bu kapsamda hazırlanan bir proje, “uzay tabanlı güneş enerjisi” ile bunu gerçekleştirme iddiasında. “Heliostat” benzeri ayna odaklı yöntemini kullanacak çözüm, rüzgar ve güneşin yüzde 80’ini ikame ederek, enerji maliyetini yüzde 15’e varan oranda düşürmeyi ve pil (batarya) ihtiyacını yüzde 70 azaltmayı hedefliyor. Bunu da uzayda ve hareketli aynalarla sürekli Güneş’e maruz kalacak güneş panelleriyle yapmayı planlıyor.

• Rusya - Ukrayna savaşı vesilesiyle enerji sektöründe yaşanan önemli bir gelişme de nükleer enerjinin “yeşil enerji” kapsamına alınması olmuştu. Nükleer enerjinin pillerdeki kullanımı 1970’lerde geliştirilen kalp pillerine kadar dayanıyor (O dönem bin 400 kişiye nükleer kalp pili takılmıştı). Uzay araçları, robotlar ve yeni nesil implantlar ile bu alandaki çalışmalar yeniden hız kazandı. Enteresan alt kırılımlar ve alternatifler ile birlikte. Burada özetlenebilecek gibi değil; meraklısı için IEEE editörleri arşivlik bir derleme yapmış.

• Nükleer enerji demişken sessiz - sedasız yürüyen bir rekabeti de kayda geçirelim. ABD, Çin ve Rusya nükleer reaktör kurmak için amansız bir yarış halinde. İlginç olan kısmı lokasyonu: “AY”! Füzyon yakıtı olarak helyum-3 kullanacak tesisin Ay’daki “Araştırma” tesisleri için hizmet vermesi planlanıyor.

• Uzay bahsine ek olarak: Çinli astronotlar yapay fotosentez yöntemiyle uzayda oksijen ve roket yakıtı üreterek tarihte yeni bir sayfa açtı.

Şu “uzay marulu”nun maliyetini hesaplayabilir misiniz?

🩺 Sağlık Olsun

• Dünya nüfusunun yüzde 33’ü gün içinde dalgınlık ve uyuklama nöbetleri yaşıyormuş. Ben de onlardan biriyim. ABD / Mass General Brigham tarafından yapılan bir çalışma, şimdiye dek genellikle kalp / damar hastalıkları ve diyabet ile ilişkilendirilen bu durumun biyolojik işaretlerini tespit ederek hedefli tedavinin de önünü açtı.

• Güney Avustralya Sağlık ve Tıp Araştırmaları Merkezi, damar tıkanıklığına yol açan plakları tespit ederek yok eden bir nanoparçacık üretti. 20 nanometre (yani bir virüs boyutunda) bu çözüm iltihaplanmayı azaltıyor, zararlı kolesterolü uzaklaştırıyor ve kalp krizi / inme riskini düşürüyor.

• Avustralya / Queensland Üniversitesi, 6 yıllık bir çalışmanın sonucunda kök hücreleri kullanarak dünyanın ilk sentetik insan derisini üretmeyi başardı. Damar ve pigment yapısına sahip deri kıl kökü, bağışıklık hücreleri ve doku katmanlarına da sahip.

• Çin / Guangzhou Tıp Fakültesi, genetiği değiştirilmiş bir domuz akciğerini insana naklederek bir ilke imza attı. Beyin ölümü gerçekleşmiş bir denek üzerindeki uygulamada akciğer 216 saat boyunca sorunsuz işlev gördü. Bulgular eşliğinde çalışmalar devam edecek.

• Melanom; ya da diğer adıyla “cilt kanseri”, bu hastalığın göz ile görülebilen tek türü. Ancak görülen şüpheli yapının kanser olup olmadığını anlamak kolay değil. ABD / Michigan Üniversitesi geliştirdiği “ExoPatch” adlı bir bant ile bunu herkesin kendi başına uygulayabileceği basit bir sürece çevirdi. Şüphelendiğiniz bölgeye yapıştırıyorsunuz, bant mikro iğneler ile dokuyu örnekliyor ve bir test şeridinde sonucu gösteriyor. video

• SetPoint Medical adlı girişim tarafından geliştirilen ve hastanın sinir sistemine müdahale ederek “iltihaplı romatizma” olarak da bilinen romatoid artrit hastalığını tedavi eden ilk implant ABD’nin Gıda ve İlaç Kurumu FDA’den kullanım onayı aldı. Boynun sol iç tarafına yerleştirilen küçük cihaz, her gün 1 dakika boyunca vagus sinirine elektrik uyarı vererek ağrıyı ve iltihabı tetikleyen hatalı sinyali baskılıyor.

• “GLP-1” tabanlı zayıflama hapları furyasına “Eli Lilly” şirketi imzalı bir yeni üye daha katılıyor. 10 ülkede bin 600 kişi üstünde gerçekleştirilen üçüncü faz denemeleri onay alan “ATTAIN-2” kodlu ilacın önümüzdeki sene satışa sunulması bekleniyor.

---

Bu çabayı Patreon sayfam üzerinden maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.

Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋‍♂️