Dünya Halleri: 224
03 - 09 Kasım 2025 tarihleri arasındaki kayda değer gelişmeler.
Bu hafta Oksijen gazetesindeki sayfamda son dönemin en çok tartışılan (ve daha uzun süre tartışılacağa benzeyen) yapay zeka ve istihdam meselesine baktım.
Blogumda ise Elon Musk’ın Wikipedia’ya alternatif yaratma iddiasıyla duyurduğu “Grokipedia” sitesinden yola çıkarak, hakikat adına yeterince endişelendirici hale gelen sentetik içeriğin, bizzat yapay zekanın efendileri tarafından “sentetik hakikate” dönüşümüne baktım.
Ve ne yazık ki yoğunluktan dolayı bu hafta yeni ibr podcast bölümü hazırlayamadım.
Şimdi gelelim Türkiye sınırları dışında olup bitenlere.
🌍 Genel Gündem
Çok ilgimi çeken ve epey hayal kurduran bir gelişmeyle başlayalım. Antarktika’da araştırmalar yapan Woods Hole Oşinografi Enstitüsü’ne bağlı bir ekip, yüzlerce metre derinden çıkardığı buz kütlesinin içinde hapsolmuş bir miktar “hava” tespit etti. Olayın eşsizliği, havanın 6 milyon yıllık oluşunda. Yani şu ana kadar ulaşılan en eski hava. Dolayısıyla Dünya’nın o dönemdeki atmosferine ve iklim koşullarına yönelik eşsiz ipuçları taşıyor. Erken dönem sonuçlar da ilginç: Antarktika, 6 milyon yıl önce şimdikinden 12 derece santigrat daha sıcakmış. Demek ki iklim milyonlarca yıl içinde kademeli olarak soğumuş. O buzulların altında daha kimbilir neler var? Küresel ısınma ile bir bir açığa çıkacaklar gibi.
Kasım ve Aralık ayları, bir sonraki yıla yönelik öngörüler adına en bereketli dönemdir. Merakla beklediklerimden biri de Gartner’ınkiydi. Bu hafta yayımlandı. Tahmin edileceği gibi yapay zeka (YZ) tabanlı yazılımlar, donanımlar ve uzmanlıklar öne çıkıyor fakat jeopolitik riskler sebebiyle verileri küresel bulut altyapısından yerel bulut altyapılarına taşımayı tanımlayan “Geopatriation” diye yepyeni bir kavram da var. (Buna Türkçe bir karşılık bulmalı. “Jeo-devşirme” desek mesela?)
Birkaç sayıda Çin rekabeti ve “Elon Musk faktörü” sebebiyle oldukça zorlu günler yaşayan Tesla’nın kurtuluş için Elon Musk’a sunduğu 1 trilyon dolarlık teşvik paketinden bahsetmiştim. Bu girişime itiraz eden gruba Tesla’nın altıncı büyük dış hissedarı “Norveç Varlık Fonu” da katıldı. Ancak bu hamle sonucu değiştirmedi ve tarihin en büyük prim paketi, hissedarların yüzde 75’i tarafından onaylanarak kabul edildi. Bu tutarın tamamını kazanmak için Musk’ın 10 yıl içinde:
20 milyon Tesla araç ve 1 milyon Tesla robot satması,
10 milyon otonom sürüş abonesi yaratması,
1 milyon sürücüsüz taksiyi hizmete sunması,
400 milyar dolar net kar üretmesi,
Şirketin şu anki 1,4 trilyon dolarlık değerini 8,5 trilyon dolara çıkarması gerekiyor.
Ek bilgi: Norveç Varlık Fonu, yönettiği 2,1 trilyon dolarlık portföy ile dünyanın en büyük ulusal fonu.
Çinli çip üreticisi “Wingtech Technology”, Hollanda’da faaliyet gösteren çip fabrikası “Nexperia”yı 2019 yılında satın almıştı. Ancak Hollanda hükümeti (ticari savaşların etkisiyle) Ekim ayı başında ansızın fabrikaya el koymuş ve Çinli yöneticileri görevden uzaklaştırmıştı. İki ülke arasında büyük kriz yaratan bu gelişme sonrası önce Hollanda fabrikası sevkiyatları durdurdu. Yaşanan paniğin ardından Çin şubesi ellerinde yeterli stok bulunduğunu ve siparişlerin teslim edileceğini açıkladı. Aynı gün ABD’nin Çin’e yönelik yaptırımları gevşetmesinin ardından Hollanda hükümeti sevkiyatı yeniden başlattığını duyurdu.
Ek bilgi: ABD Başkanı Donald Trump, bu gevşemeye rağmen Nvidia’nın en gelişmiş çiplerinin yalnızca ABD şirketlerine verileceğini; Çin’e asla satılmayacağını belirtti.
Steve Jobs sonrası belirgin bir ivme kaybına sürüklenen Apple, “daha hızlı”, “daha çok megapikselli” taktiğiyle top çeviriyordu. Buna rağmen (bir önceki sayıda değindiğim üzere) özellikle iPhone 17 lansmanı sonrası sürpriz yaparak, umulmadık bir satış başarısı yakaladı. Şirket içinden sızdırdığı haberlerle tanınan (Bloomberg’den) Mark Gurman, Apple’ın sıradaki hamlesinin ucuz fiyatlı dizüstü bilgisayar (MacBook) olduğunu paylaştı. (2011 yılında Chromebook ile başlayan bu akım, ne yazık ki Türkiye’ye hiç uğramadı.) Hepsi bir yana; “Apple” ve “ucuz” kavramları, “Türkiye” ve “hukuk devleti” benzeri bir tamlama. Göreceğiz bakalım.
Telefon demişken; Ikea, yaratıcı ajansı Ogilvy ile Birleşik Arap Emirlikleri kapsamında bir akıllı telefon yatağı tasarlamış. Siz yatarken onu da yatırıyorsunuz. 7 gece boyu 7 saat hiç dokunmadan yatırırsanız, Ikea’dan indirimi kapıyorsunuz.
🧑🏻💻 Dünyayı Saran Ağ
Yapay zeka hizmetlerinin de etkisiyle teknolojik altyapının en önemli bileşeni haline gelen veri merkezleri, kurulacağı alanlardan işletme modellerine kadar yepyeni arayışları gündeme getiriyor. Bu alandaki en iddialı girişimlerden biri, 7 bin 800 uydu ile küresel ölçekte internet erişimi sağlayan SpaceX şirketinden geldi. Proje, 2 ton yük taşıyabilen ve 200 Gbps hızında internet erişimi sunan üçüncü nesil (V3) Starlink uydularının alçak yörüngede “veri merkezi” olarak hizmet vermesini hedefliyor. Nvidia’nın H100 işlemcileriyle donatılan ilk prototip, 2 Kasım’da gerçekleştirilen “Bandwagon-4” görevi ile uzayda yerini aldı.
Ek bilgi: Google da “Suncatcher” kodlu projesiyle benzer bir çalışma yürütülüyor. (PDF)
🤖 Yapay Zeka Gündemi
YZ sektörünün şirket değerlemesi ve yatırımlar konusunda ipin ucunu kaçırdığı iddiaları her geçen gün daha yüksek sesle dillendiriliyor. Fakat yatırımlar da hız kesmeden devam ediyor. Bu hafta yayımladıkları bilançolarına göre Meta, Microsoft, Amazon, Apple ve Alphabet (Google) bu alandaki harcamalarını büyük ölçüde artırmış. İlk sırayı 125 milyar dolar yeni yatırım ile Amazon çekiyor. Bank of America’nın araştırmasına göre yatırımcıların yüzde 54’ü YZ hisselerinde balon olduğunu düşünüyor. Goldman Sachs ve IMF de aynı görüşte. YZ şirketlerinin CEO’ları ise “sabredin” diyor.
Ek bilgi: Amazon’un sürpriz işbirliği, OpenAI ile imzaladığı 38 milyar dolarlık veri merkezi anlaşması oldu.
Microsoft CEO’su Satya Nadella, OpenAI CEO’su Sam Altman’la katıldığı bir söyleşide en büyük sorunun işlemci ve çip tedariğinde değil; onları çalıştıracak enerjiyi bulmak olduğunu vurguladı. Sam Altman ise Çin ile rekabet edebilmek için ABD’nin her yıl 100 gigavatlık yeni enerji üretim kapasitesi oluşturması gerektiğini belirtti.
Küresel bir yapay zeka üssüne dönüşmek adına milyarlarca dolarlık yatırım yapan Birleşik Arap Emirlikleri’ndeki varlığını güçlendiren Microsoft, 2029 sonuna bu ülkedeki toplam yatırımını 15 milyar dolar seviyesine çıkaracak. Şirket, Abu Dhabi’de kuracağı veri merkezlerinde kullanılacak 80 bin ileri teknoloji Nvidia çipi için ABD Başkanı Donald Trump’tan da resmi onay aldı.
Bu alanda sessizce ilerleyen bir diğer Ortadoğu ülkesiyse Suudi Arabistan. Prens Muhammed bin Selman, ülkesini ABD ve Çin’in ardından dünyanın en büyük üçüncü veri merkezine dönüştürmeyi hedefliyor. Bu strateji doğrultusunda Avrupa’ya hizmet verecek ve Kızıl Deniz kıyısında kurulacak yeni bir veri merkezi için 5 milyar dolar kaynak ayrıldı. The New York Times burada özetleyemeyeceğim kadar ayrıntılı bir analiz dosyası hazırlamış.
🧑🏻🔬 Keşif, İcat ve İnovasyonlar
Stardust Solutions adlı bir jeo-mühendislik girişimi, Güneş’in ışığını azaltarak küresel ısınmayı dengeleyecek çözümü için 60 milyon dolar yatırım aldı. İlhamını volkanik patlamalardan alan sistem, uçak ve balonlar yardımıyla atmosfere aerosol parçacıkları püskürterek Güneş ışınlarına karşı yapay bir filtre oluşturmayı temel alıyor. (Bu ürpertici projelerle ilgili 2023’te bir derleme yapmıştım.)
Avustralya / Sydney Üniversitesi, “Dewpoint Innovations” adlı girişimle birlikte hem binaları serinleten hem de havadan içme suyu üreten boya benzeri bir kaplama malzemesi icat etti. Polimer tabanlı bu kaplama güneş ışınlarını yüzde 97 oranında yansıtarak ısınmayı önlüyor ve bina içi sıcaklığı 6 derece santigrat düşürüyor. Bu süreçte yoğunlaşan su buharı ise saf suya dönüşerek günde metrekare başına 390 mililitre su üretimi sağlıyor.
Bir ticari konteynere sığabilecek boyutta yüksek enerjili lazer silahı geliştiren Alman savunma şirketi Rheinmetall, deniz testlerini başarıyla tamamlayarak kara testlerine başladı. Her atışı 1 Euro’dan az maliyete sahip bu silah, özellikle dron gibi hızlı ve küçük hedeflerde etkili oluyor. Sistemin 2029’da Alman donanmasında kullanıma geçmesi ve ardından süpersonik füzeler, havanlar, roketler ve top mermilerine karşı da kullanılabilecek şekilde geliştirilmesi planlanıyor.
Rolls-Royce, metanol yakıtıyla çalışan ilk yüksek hızlı deniz motorunu geliştirdiğini duyurdu. Küresel ticaretin yüzde 90’ını taşıyan mevcut deniz araçlarının tamamına yakını dizel yakıtlı motorlara sahip. Tamamı yenilenebilir kaynaklardan üretilen metanol, dizele kıyasla çok daha az kükürt, azot oksit ve kurum saldığı gibi biyolojik olarak çözünebilme ve kolay depolanma özelliğine sahip.
Birleşik Krallık merkezli girişim “DEEP”, 4 kişilik mürettabatı bir hafta boyunca deniz tabanında yaşatabilecek “Vanguard” adlı bir modül geliştirdi. 12 metrelik prototipin hedefi 200 metre derinliğe inebilmek.
ABD / Kuzey Carolina Eyalet Üniversitesi, yaygınlaşan otonom araçlar için trafik lambalarına beyaz renk eklemeyi teklif etti. Bu sistemde, kavşakta yeterince otonom araç bulunduğu anda beyaz ışık devreye giriyor ve otonom araçlar trafik akışını kendi aralarında koordine ediyor. Simülasyonlarda bu sistemin yakıt tüketimini azalttığı, bekleme süresini kısalttığı ve trafiği akıcı hale getirdiği görülmüş.
🧑🚀 Göklerden Gelen Haberler
Kriptopara milyarderi Jed McCaleb’in ABD merkezli özel uzay istasyonu girişimi Vast, test aşamasının ilk uydusunu bu hafta başarıyla yörüngeye yerleştirdi. “Haven Demo” adlı uydu, 500 km yükseklikte güneş panellerini açtı ve enerji üretimine başladı. Diğer modül 2026’da fırlatılacak.
NASA, Lockheed Martin ile ortaklaşa geliştirdiği sesten hızlı uçağının ilk uçuşunu gerçekleştirdi. “X-59” kodlu hava aracının en dikkat çekici özelliği, motorunun gövdenin üstünde yer alması. Bu sayede ses hızını aşarken oluşan şok dalgası yeryüzüne değil gökyüzüne doğru ilerlediği için patlamaya benzer o meşhur gürültüsünü de çıkarmıyor. F/A-18 uçaklarındaki General Electric F414 motorunun modifiye edilmiş bir sürümünü kullanan X-59, şimdilik Mach 1,4 (saatte bin 488 kilometre) hıza ulaşabiliyor.
Bu çabayı Patreon sayfam üzerinden maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.
Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋♂️
"Hepsi bir yana; “Apple” ve “ucuz” kavramları" üzerinden kurduğunuz ilişki nasıl da her daim saygımızı ve sevgimizi sonuna kadar hak ettiğinizi tekrar gösteriyor.. o konuda apple'a biz de çok kırgınız amirim. Artık istiyoruz ki "apple" ve "ucuz" kavramları hep birlikte anılsın:)