Dünya Halleri: 90

20-26 Mart 2023 tarihleri arasında gözümün önünden geçenler arasından bir seçki.

Mar 26, 2023

Ramazan ayı küresel bir mesele şüphesiz; fakat yerel bir kesişimine değinerek başlayalım.

Veri Kaynağı’nın araştırmasına göre Türkiye’de Mart ayı bedelleriyle (mütevazı) bir sofra kurmanın toplam maliyeti 1.371 TL.

Türk-İş’in Şubat ayı verileri ışığında dört kişilik bir ailenin yoksulluk sınırı 30 bin 700 TL (bekarlar için 12 bin 265 TL). Yine 4 kişilik bir ailenin açlık sınırı ise 9 bin 425 TL. Türkiye’de (çalışan nüfusun yüzde 42’sinin tabi olduğu) net asgari maaş 8 bin 506 TL.

Türkiye’nin hali böyle. Şimdi dünya hallerine bakalım.

(NOT: Bu hafta bülten yine epey uzadı. E-posta aboneleri tamamını göremeyebilir. “Devam” bağlantısına tıklamayı ihmal etmeyelim.)

Haftanın Tortusu

Intel'in (ve bir bakıma Silikon Vadisi'nin) kurucusu Gordon Moore 94 yaşında öldü.

ABD müzik sektörünü temsil eden RIAA kurumunun raporuna göre 2022'de 41 milyon plak ve 33 milyon CD satıldı. Böylece plak satışları 1987'den beri ilk defa CD satışlarını geride bırakmış oldu.

Ek bilgi: Plak satışları 16 yıldır kesintisiz artıyor ve fiziki albüm satışlarının yüzde 71'ini oluşturuyor.

Risk sermayesi fonları ve melek yatırımların teknoloji girişimlerine yönelik muslukları kısması dünya genelinde seri kapanmaları tetikledi. CB Insights raporuna göre 2022 yılında fonlanama tutarı yüzde 35 geriledi ve 1 milyar dolar değerlemeyi aşan "unicorn" statüsündeki girişimlerin sayısı yüzde 85 azaldı.

Alman otomotiv üreticisi Mercedes, önümüzdeki dönemde elektrikli araç üretimi için Çin, Almanya ve Macaristan'da yeni tesis yatırımları yapacağını duyurdu.

Dünyayı Saran Ağ

Amazon, bulut bilişim iştiraki AWS ve video platformu Twitch'i de kapsayacak şekilde 9 bin kişiyi daha işten çıkaracak. Amazon ayrıca fotoğraf ve video kamera tutkunlarının mabedi olarak kabul edilen ve 25 yıldır yayın yapan DPReview sitesini de kapatma kararı aldı.

Twitter 1 Nisan'dan itibaren eski (ücretsiz) onaylı hesap programını kaldıracak. (Türkiye'nin ilk onaylı Twitter hesabının benimki olduğunu biliyor muydunuz? İlginç de bir hikayesi var, bir başka fırsatta anlatırım.)

Twitter Verified @verified

On April 1st, we will begin winding down our legacy verified program and removing legacy verified checkmarks. To keep your blue checkmark on Twitter, individuals can sign up for Twitter Blue here: https://t.co/gzpCcwOpLp Organizations can sign up for https://t.co/RlN5BbuGA3… https://t.co/wXLBdREzx9

Ek bilgi: Twitter ve Meta'nın ardından Youtube da eski ABD Başkanı Donald Trump'ın askıya aldığı kanalını yeniden açtı.

Meta (Facebook), Twitter'a rakip olacak merkeziyetsiz bir sosyal ağ üzerinde çalışıyor. Instagram CEO'su Adam Mosseri tarafından yürütülen "P92" kodlu proje, kullanıcıların Instagram hesabıyla giriş yapacağı bir platform olacak.

İskoçya ve Yeni Zelanda parlamentoları veri güvenliği gerekçesiyle kamuya ait cihazlarda TikTok kullanımını yasaklama kararı aldı. Diğer yandan ABD'de Adalet Bakanlığı ve FBI, TikTok'un Amerikalı gazetecilerin cihazlarından elde ettiği verilere yönelik inceleme başlattı. TikTok ise karşı hamle olarak popüler kullanıcılarını ABD Kongresi'ne yönelik lobi yapmaları için yönlendirdi. ABD yönetiminin uygulamayı tamamen yasaklamaya yönelik planı hem teknik hem de hukuki olarak kolay değil. TikTok CEO'su Shou Zi Chew bu hafta ABD Kongresi'nin karşısına çıkarak beş buçuk saat boyunca savunma yaptı. Ancak karşısındaki kitlenin uzlaşmaya meyyal olmadığı da ortadaydı.

Rusya yönetimi de benzer (karşı-istihbarat) endişeler sebebiyle kamu görevlilerinin Apple iPhone kullanmasını engelleme kararı aldı.

Brezilya hükümeti içerik üreticilerinin internet platformlarından elde ettiği kazançları düzenleme (vergilendirme) üzerine çalışıyor. Tasarı yasadışı ve suç unsuru içeren ürün ve hizmetlerin tanıtımının engellenmesini de kapsıyor.

500 milyonu aşkın kullanıcısıyla dil öğrenme konusundaki en popüler hizmet Duolingo yeni hedefi "müzik eğitimi".

Yapay Zeka Gündemi

Geçtiğimiz hafta kullanıma sunulan GPT-4'nin en büyük yeniliklerinden biri sadece metin değil, görselleri de algılayıp yorumlayabilmesi. Bu işlevden yola çıkan bir grup, birçok web sitesinin insan ve botları ayırt etmek için kullandığı CAPTCHA güvenlik testini GPT-4 ile alt etmeyi başardı. Bu gelişme "yapay zekanın yapay zekaya karşı ilk zaferi" olarak tarihe geçti.

Ek bilgi: OpenAI ayrıca ChatGPT için eklenti (plugin) desteğini duyurdu. Böylece teorik olarak her hizmet bir ucuyla ChatGPT ile ilişkilendirilebilecek.

ChatGPT'yi geliştiren OpenAI'ın CEO'su Sam Altman son röportajında yapay zekanın insanlığın geliştirdiği en büyük şey olmakla birlikte özellikle mezenformasyon ve dezenformasyon alanındaki kullanımının endişe verici olabileceğini belirtti.

Tam da bunun üstüne Sean Bonner ve Elliot Higgins'in eski ABD Başkanı Donald Trump'ın yapay zeka (MidJourney) ile üretilen gözaltına alınma görüntüleri gerçek sananlar arasında infiale yol açtı. (Higgins'in MidJourney kullanımı yasaklandı.)

Bu olayın ardından MidJourney görsel üretirken “tutuklama” sözcüğünün kullanımını yasakladı. Yapay zeka işletmecilerinin hayatımız üzerinde sahip olacağı güce yönelik düşündürücü bir ayrıntı.

ChatGPT'ye karşı ne yapacağı merakla beklenen Google, "Bard" adlı rakip ürününü ABD ve Britanya'da kullanıma sundu. Bekleme listesinde sırası gelenlerin izlenimleri karmaşık. (Şahsen beklentimi epey düşürmüştüm ama memnun kaldım.)

ABD Telif Hakları Kurumu, yapay zeka ile geliştirilmiş "bazı" sanatsal işlerde "vesile olan insanların" telif hakkına sahip olabileceğine karar verdi. Dayanak olarak bu görsellerin oluşturulmasında kullanılan metinlerin kişilerin zihinsel emeğini temsil etmesi gösterildi. Telif hakkı başvurularında kurulun kararını başvuran kişinin yapay zekayı nasıl kullanıldığına yönelik açıklaması belirleyecek. Aynı düzenleme kapsamda yapay zeka desteği aldığını belirtmeden telif hakkına kavuşan eser sahibinin hakları düşecek.

Ek bilgi: Öte yandan ABD Yüksek Mahkemesi yapay zekanın kendi yaptığı buluş için "patent sahibi" sayılıp sayılamayacağını görüşmeye hazırlanıyor.

40 kuruluşun başını çektiği "Human Artistry Campaign" adlı oluşum, yapay zeka destekli sanatın insanlığın ortak kültürü ve artistik değerlerine "aşındırmadan" katkı yapacak bir düzlemde ilerlemesi için imza kampanyası başlattı. Amaç fikir ve telif haklarını içinden çıkılamaz hale gelmeden düzenleyebilmek.

ABD / Chicago Üniversitesi "Glaze" adlı projeyle eserlerinin yapay zeka algoritmaları tarafından esin ya da eğitim kaynağı olarak kullanılmasını engelleyecek bir çözüm geliştirdi. Uygulamanın temelinde tespit edilen yapay zeka algoritmasını dijital görselin orijinalden farklı bir dosya ile "beslemek" yatıyor.

Ben Zhao @ravenben

It's a big day. Glaze, our tool for protecting artists against AI art mimicry, is now available for download/use at glaze.cs.uchicago.edu Glaze analyzes your art, and generates a modified version (with barely visible changes). This "cloaked" image disrupts AI mimicry process.

glaze.cs.uchicago.eduGlaze: Protecting Artists from Style Mimicry

Keşif, İcat ve İnovasyonlar

Almanya'nın Münih şehrindeki bir manastırda rahipler dünyanın ilk "toz halindeki birasını" üretti.

İlk üretim alkolsüz. Sırada alkollü olanı varmış.

Sony, görme engellilere yönelik yeni bir kamera aksesuarı geliştirdi. "DSC-HX99 RNV" kodlu ürün, vizördeki görüntüyü lazer projeksiyonuyla doğrudan retinaya yansıtıyor.

(Sektörel jargonla) bir “case” ya da “mount” da denebilir.

Rolls-Royce tarafından üretilen 4 jet motoruyla işleyen "Aircar" adlı bireysel hava aracı saatte 750 km hız vaat ediyor. İtalyan Tasarımcı Pierpaolo Lazzarini imzasını taşıyan otonom (sürücüsüz) araç 3 bin 200 km menzile sahip olacak.

Japon otomotiv teknolojileri girişimi "Turing", yapay zeka desteğiyle otonom sürüş desteği sunan çözümünü tanıttı. Araca yerleştirilen algılayıcılar, dijital haritaların da desteğiyle her koşula uyum sağlayarak sürücüsüz seyri mümkün kılıyor. Şirket 2030'da kendine ait bir tasarımla üretime geçmeyi hedefliyor.

Britanya / Imperial College London Üniversitesi'nden Ildar Rakhmatulin, kitle fonlamasına sunduğu "PiEEG" adlı projeyle 250-350 dolar maliyetli bir "beyin-bilgisayar arayüzü" hayata geçirmeyi hedefliyor. Raspberry Pi tabanlı sistem beyindeki EEG, EMG ve ECG aktivitelerini ölçebiliyor. Sistem şimdiden ihtiyaç duyduğu sermayeyi toplamayı başardı.

Ek bilgi: Konuyla ilgili zihin jimnastiği yaptıracak güzel bir makale tavsiyesi.

Britanya / Cambridge Üniversitesi bir meyve sineğinin 3 bin 16 nöron ve 548 bin sinapstan oluşan beyninin tamamını haritalamayı başardı. Böylece sineğin hafızasının oluşması, karar verme yöntemleri, sosyal davranışları incelenebilir hale geldi. Şu ana kadarki en karmaşık modelleme olan çalışmanın amacı yapay zeka çalışmalarına yönelik yenilikçi metotlar geliştirmek.

Norveçli "Wind Catching Systems" şirketi deniz üstünde yüzen bir çoklu rüzgar türbini prototipi geliştirdi. "Windcatcher" adlı çözüm tek başına 25 geleneksel türbinin toplam enerjisini üreterek aynı anda 80 bin hanenin elektrik ihtiyacını karşılayabiliyor.

Türbin kompleksinin boyutlarını algılayabilmeniz adına bir karşılaştırma.

Britanya merkezli Deep Green KOBİ'lere yönelik bulut tabanlı veri merkezi çözümleri sunuyor. Rakiplerinden farkıysa kurduğu sistemin çalışma sırasında oluşturduğu ısıyı "sıcak su" üretmek için kullanarak enerji tasarrufu sağlaması. Böylece (örneğin) civardaki spor salonlarını kapalı havuzlarının suyu bu veri merkezleri tarafından ısıtılıyor. Deep Green bu sayede tesislerin ısıtma maliyetini yüzde 62 azaltırken yıllık karbon salımını da yüzde 25,8 düşürüyor.

Kripto Gündemi

Twitter'a sızan ekran görüntülerine göre Microsoft web tarayıcısı Edge'in gelecek sürümlerinde entegre bir kripto cüzdana sahip olacak.

Karadağ'da sahte kimlik ile yakalanan "Terraform Labs" şirketinin kurucusu Do Kwon, hem ABD hem de anavatanı Güney Kore tarafından yargılanmak üzere talep ediliyor.

Göklerden Gelen Haberler

NASA, 2000 yılından bu yana astronotlara hizmet veren Uluslararası Uzay İstasyonu'nu özelleştirmeye hazırlanıyor. Yeni düzenlemede tesis bedelini ödeyen herkesin kullanımına açılacak. NASA da kiracılar arasında yer alacak.

Sağlık Olsun

İsrail / Tel Aviv Üniversitesi ve İsrail Biyolojik Araştırmaları Enstitüsü yürüttüğü ortak çalışmayla veba hastalığına yol açan ölümcül bakteriye karşı yüzde 100 etkili ilk mRNA aşısını geliştirdi. Gündemde yeterince yer bulamasa da "Yersinia pestis" adlı bakterinin sebep olduğu veba salgını özellikle Afrika, Asya ve Güney Amerika'da varlığını hatırlatıyor.

Çin / Wuhan Bilim ve Teknoloji Üniversitesi gen düzenleme amacıyla kullanılan CRISPR tekniğiyle geliştirdiği "PESpRY" adlı çözümüyle "PDE6β" enzimini üreten geni tamir ederek kör bir farenin yeniden görmesini sağladı. Tedavi yalnızca "retinitis pigmentosa" türü körlüklerde işe yarıyor.

Britanya / Sheffield Üniversitesi cilt dokusunun gerilimini ölçen yeni bir ultrason cihazı geliştirdi. Bu yöntem dokudaki anormallikleri ve sebepleri konusunda sunduğu bilgilerle hastalıkların erken teşhisini mümkün kılacak.

Avustralya / RMIT Üniversitesi'nde yürütülen bir çalışmada "amber çiçeği" olarak da anılan "hibiskus" bitkisinden elde edilen antioksidan bileşenlerin "lipaz" enzimini tetikleyerek yağ yakmayı hızlandırdığı keşfedildi.

Güney Kore / Hanyang Üniversitesi damardan enjekte edilerek mıknatıslarla yönlendirilen bir "cerrah robot" üretti. "I-RAMAN" adlı robot belirlenen hedefe ulaştığında balonla damar açma, pıhtı toplama ve ilaç zerk etme gibi işlevleri yerine getirebiliyor.

İnsan dilinde "bitter" olarak anılan acı tatların algılanmasını sağlayan "TAS2R14" adlı reseptörün yapısı, astım hastalığına yönelik yeni bir tedavi yöntemine dönüştü. Akciğerde de yer alan reseptörleri tetikleyen sprey formundaki yeni ilaç klinik deneylerde olumlu sonuçlar verdi.

Kapanış Notları

Bu hafta Oksijen gazetesindeki sayfamda yapay zekanın (web ve sosyal medyanın ardından) önemini iyice belirginleştirdiği “yazılı iletişim” meselesinin doğurduğu yeni bir meslekten söz ettim: “Sözcük Mühendisliği”.