Dünya Halleri: 132

29 Ocak - 4 Şubat 2024 tarihleri arasındaki kayda değer gelişmeler.

Dünyada olup biteni haftalık özetler halinde sunmaya başlayalı neredeyse 10 yıl olmuş. Dile kolay. Bu uğraşın sonuçları kimi zaman, kimi okurlarında moral bozukluğu yaratsa da bilmek, her zaman bilmemekten iyidir.

Bu çabanın amacı yalnızca olup biteni derlemek değil. Bazen imrendiğimiz, bazen hayıflandığımız gelişmelerin ortak paydasını vurgulamaya çalışıyor: Bunlar neredeyse istisnasız olarak iki kere ikinin bazen dört, bazen beş etmediği; kimine göre üç, kimine göre iki olmadığı diyarlarda yaşanan olaylar.

Dolayısıyla bu bülten liyakatın, hukukun, adaletin, aklın, mantığın, eğitimin, bilimin, şeffaflığın, öngörülebilirliğin ve insana has benzer bütün diğer erdemlerin meyvelerinin kaydını tutmaya çalışan politik bir çaba.

Gelgelelim bu zaman ve coğrafya, sürekli Gülten Akın’ın şiirini anımsatıyor:

Ah, kimselerin vakti yok
Durup ince şeyleri anlamaya

Haftanın Tortusu

Elon Musk, (en azından fiziken) nüfuz edemediği son nokta olan beynimize  yönelik seferinde ilk sancağı dikti ve Neuralink’in bir insanın beynine ilk çipi yerleştirdiğini açıkladı.

Elektrikli otomotiv dünyasının en belirleyici markası haline gelen Çin kökenli BYD, 2023 net karının bir önceki yıla oranla yüzde 86,5 artarak 4,32 milyar dolar olarak gerçekleşmesini bekliyor. Bu oran 2022’de yüzde 446 olmuştu.

Ek bilgi: Otomotivin Avrupa’daki merkezi, bu hafta resmen resesyona girdiğini duyuran Almanya. Otomotiv Derneği’nin açıklamasına göre Alman araç satışları pandemi öncesi dönemin dahi yüzde 25 gerisinde.

Amazon 2022 yılında robot süpürgenin mucidi (ABD merkezli) iRobot  şirketini 1,4 milyar dolara satın almak için anlaştıklarını açıklamıştı. Karara itiraz eden Avrupa Birliği Rekabet Kurulu, tekelleşme karşıtı düzenleme aykırı olduğu gerekçesiyle bu birleşmeye onay vermemişti. Hukuki çabalarından sonuç alamayan Amazon, bu hafta anlaşmayı iptal etti. Hisse değeri yüzde 18,5 düşen iRobot, çalışanlarının yüzde 31’ine denk gelen 350 kişiyle yollarını ayıracaklarını duyurdu.

Apple’ın 19 Ocak’ta ABD’de ön siparişe açtığı Vision Pro başlığından 10 günde 200 bin adet sattığı iddia ediliyor. Yarım saatlik bir eğitimin ardından satılan cihaz 3 bin 500 dolar fiyata sahip.

Dünyayı Saran Ağ

Dijital mahremiyeti pazarlanası bir ürün haline getirmeyi ilk akıl eden Apple, bu süreçteki en büyük rakiplerinin Birleşik Krallık hükümeti olduğunu açıkladı. Gerekçe ise parlamentonun “vatandaşları takip edemeyeceği gerekçesiyle” uçtan uca kriptolu protokollerin standart hale getirilmesini engelleme çabası. Apple’ın gündemindeki ara formüllerden biri, Facetime ve iMessage hizmetlerini bu ülkede sunmamak.

Instagram’ın Twitter klonu Threads geçtiğimiz Aralık ayında indirme sayısını üçe katlayarak en çok indirilen uygulama sıralamasında ilk 10’a girdi. (Twitter ise 36. sıraya geriledi.) Threads’de anlamadığım tek şey, üyelerin suskunluğu. Sahi sizde durum ne?

TikTok, kullanıcıların videolarındaki ürünleri tespit ederek kendi e-ticaret platformundan satın alınabilir hale getiren bir özelliği denemeye başladı.

FBI Direktörü Chirs Wray, Çin devleti kontrolündeki hacker gruplarının ABD’nin su, elektrik ve akaryakıt altyapısını yıkmak için çalıştığını iddia etti. (Bakalım ABD önce İran’a mı saldıracak yoksa Çin’e mi?)

Ek bilgi: ABD istihbarat teşkilatı CIA’in eski yazılım mühendislerinden Joshua Adam Schulte (35), kuruma ait bilgileri Wikileaks’e sızdırdığı (ve çocuk pornografisi barındırıp paylaştığı) gerekçesiyle 40 yıl hapse mahkum edildi. Karar gereği 75 yaşında tahliye olduktan sonra da ömürboyu gözetim altında tutulacak.

Interpol 55 ülkede ortak yürüttüğü “Operation Synergia” (Sinerji Operasyonu) kapsamında siber dolandırıcılık yapan 31 kişiyi tutukladı. Kaspersky, TrendMicro, Shadowserver ve Team Cymru şirketlerinin destek verdiği operasyon kapsamında grubun kullandığı bin 300 adet sunucuya el kondu.

Hindistan ilk defa vergilendirmeye başladığı çevrimiçi (online) bahis ve kumar sitelerinden bu yıl 1,7 milyar dolar gelir bekliyor.

Yapay Zeka Gündemi

Google’ın geçtiğimiz ay tanıttığı geniş dil modeli (LLM) “Gemini Pro”, yapay zeka uygulamaları topluluğu “Hugging Face” liginde OpenAI’ın GPT-4 ürününü geçerek ikinci sıraya yükseldi. Listenin ilk sırasında “GPT-4 Turbo” bulunuyor.

Ek bilgi: Google, şu an ücretsiz kullanılabilen Bard’ın gelişmiş sürümü Gemini Pro’yu görsel üretme desteği de ekleyerek, Türkçe dahil 40 dilde ve 230 ülkede kullanıma sundu. Diğer yandan bu sürümün yakın gelecekte abonelik ücretine tabi olacağını çıtlattı.

Bu görseli üretmesi için (İngilizce) şu komutu yazdım: “Elindeki akıllı telefonunun ekranında heyecanla teknoloji haberlerini okuyan bir genç kız resmi üret. Arka planında huzurlu bir doğa olsun. Güneşin sarı ve sıcak ışığı üstüne vursun.“ (Parmaklarını görmezden gelirsek) fena sayılmaz.

Yapay zeka gündeminde pek yer almasa da (Facebook’un çatı şirketi) Meta, “Llama” kodlu ve açık kaynaklı modeliyle sessiz, derinden ve saygı duyulası bir strateji izliyor. Bu hafta duyrulan “Code Llama 70B”, 70 milyar parametresiyle yazılı olarak tarif ettiğiniz uygulamaları Python, C++, Java ve PHP dillerinde kodlayabilme becerisine sahip.

Apple CEO’su Tim Cook da her fırsatta “bu yıl her şey çok güzel olacak” minvalinde bir şeyler söylüyor. Az laf, çok iş.

Volkswagen Grubu’nun ardından Peugeot da yeni araçlarında ChatGPT entegrasyonu sunacağını duyurdu. Bu hizmet ilk etapta Fransa, Britanya, Almanya, İtalya ve İspanya’da geçerli olacak.

Geçtiğimiz hafta Twitter’da Şarkıcı Taylor Swift’in müstehcen fotoğrafları paylaşıldı. Hepsinin yapay zeka ile üretilmiş sahte görseller olduğu kısa sürede anlaşıldı ancak bu dahi ışık hızıyla yayılmalarının önüne geçilemedi. Twitter yönetimi paylaşan hesapları askıya alıp “Taylor Swift” aramalarını engelleyerek sorunu aşmaya çalıştı. Görsellerin üretilmesi için kullanıldığı anlaşılan Microsoft’un “Designer AI” adlı ürünü benzeri vakaları engelleyecek şekilde güncellendi. Mağdur Swift ise (bulunmaları halinde) failleri dava edeceğini açıkladı.

Ek bilgi: Twitter, çocuk istismarını engelleme adına 100 içerik denetleyicisi istihdam etmeye hazırlanıyor. Şirket blogunda paylaşılan bilgiye göre sadece geçen sene platform kurallarını ihlal ettiği gerekçesiyle 12,4 milyon hesap askıya alınmış.

İtalya’nın mahremiyet haklarını denetleyen kurumu, yapay zeka sohbet botu ChatGPT’nin kanuna aykırı veri işlediğini belirterek üreticisi OpenAI şirketine 30 günlük savunma süresi verdi. Aynı yapı geçtiğimiz sene benzer bir sebeple hizmetin İtalya’daki kullanımına engel getirmişti.

Kategoriyi çok ilginç bir gelişmeyle bitirelim: ABD Hükümeti sınırları içinde bulut bilişim altyapısı sunan (Microsoft, Google ve Amazon gibi) şirketlerin kendilerinden hizmet alan ve yapay zeka modeli geliştiren yabancı müşterileri bildirmesini zorunlu kılmacak bir düzenleme üstünde çalışıyor (PDF). Hedef, Çin’in ABD altyapısını kullanarak geliştirme yapamaması.

Keşif, İcat ve İnovasyonlar

İsviçre / ETC Zurich Enstitüsü ses dalgalarının yarattığı titreşimlerini elektriğe çevirerek pile ihtiyaç duymadan çalışan bir sensör üretti.  Tamamen silikon tabanlı ürün, hiçbir toksik (zehirli) ya da nadir element içermiyor. Buluşun özellikle işitme cihazlarında kullanılması hedefleniyor.

Almanya merkezli “Mehler Protection” şirketi askeri kullanıma özel bir harici iskelet (exoskeleton) geliştirdi. “ExoM” kod adlı titanyum alaşımlı ürün hem hidrolik desteğiyle askerlerin taşıdığı yükün ağırlığını üstleniyor hem de zırh işlevi görüyor.

ABD / Rice Üniversitesi, dünyanın en hızlı tükenen kaynaklarının başında gelen “kum” için çok daha çevreci, hafif, güçlü ve mukavemetli bir alternatif keşfetti: “grafen”. Karbon atomu temelli maddenin beton karışımında kullanımı geleneksel kumdan çok daha iyi sonuçlar veriyor. Tek sorun, grafenin kuma kıyasla daha yüksek üretim maliyeti.

Suşiseverlerin en büyük ortak paydası “eel / unagi” (yılan balığı), Japonya’da dahi kilosu 250 dolara varan fiyatıyla giderek daha az tüketilen bir seçeneğe dönüşmüş halde. İsrail merkezli “Forsea Foods”, yılan balığını da kök hücre çoğaltma yöntemiyle laboratuvar ortamında üretilebilen gıdalar arasına soktu.

Britanya / Queen Mary Üniversitesi, dünyayı hayvanların gözünden görebilmemizi sağlayan bir kamera üretti. Yazılımı açık kaynaklı olarak paylaşılan keşif, farklı hayvan türlerinin doğayı ve avlarını nasıl gördüğünü gözler önüne seriyor. Örneğin aşağıdaki video, arıların çiçekleri nasıl gördüğünü bize gösteriyor.

Sahibini takip eden kameralı drone’lar içerik üreticileri tarafından epeydir kullanılıyor. Bir YouTuber, bu kabiliyeti daha manalı bir amaç adına “evirmiş”: Sahibini takip eden şemsiye!

Kripto Gündemi

Avrupa Birliği, üyesi bulunan 27 ülkede hizmet veren yabancı kripto para borsalarına (geçtiğimiz sene yürürlüğe giren) “MiCA” düzenlemesine tabi olma şartı getirdi. Karar 2024 sonunda yürürlüğe girecek.

Almanya Emniyet Teşkilatı, kara para ile mücadele kapsamında 2,17 milyar dolar değerinde 50 bin bitcoin’e el koydu. Söz konusu varlığın 2013’ten bu yana yasadışı bir site işleten iki Alman vatandaşına ait olduğu açıklandı. (2 milyar dolar dahi emeklilik için yeterli değilmiş demek.)

Göklerden Gelen Haberler

Japonya’nın Ay yüzeyine indirdiği sonda aracı SLIM, şarj olmasını sağlayacak Güneş panellerinin çalışmaması sebebiyle “uyku moduna” alınmıştı. Araçtan alınan veriler, olayın sebebinin Ay yüzeyine burun üstü iniş olduğunu ortaya çıkardı. Japonya Uzay Ajansı JAXA, aracın 14 gün sonra şarj olacak kadar ışına maruz kalarak faaliyete geçeceğini açıkladı.

ABD Uzay Ajansı NASA, Mars gezegeninde 3 yıldır toplam 72 uçuş gerçekleştiren “Ingenuity” adlı helikopterin görev süresinin pervane arızası sebebiyle sona erdiğini duyurdu. Araç, planlanandan 33 kat daha uzun süre hizmet verdi.

Volvo, Lotus ve Proton gibi bir dizi markanın sahibi Çinli otomotiv devi “Geely Holding”, araçlarının otonom sürüş desteği için 11 alçak yörünge uydusu fırlattı. Hedef 2025 yılına kadar 72 ve nihayetinde toplamda 240 uyduya ulaşmak. Çok değil; 10 yıl önce dahi bir otomotiv şirketinin aynı zamanda uzayda yüzlerce uyduyu işleteceğini düşünmek hayal bile edilemezdi.

Özel sermaye ile uzay istasyonu kurma hedefinde ilerleyen Starlab, 2030 yılına kadar yörüngede yerini almayı hedefliyor. İstasyonu uzaya SpaceX taşıyacak.

Sağlık Olsun

ABD İlaç ve Gıda İdaresi FDA, DermaSensor adlı girişim tarafından geliştirilen ve 3 yaygın cilt kanseri türünde erken teşhis yapan el cihazının kullanımına onay verdi. Cep telefonu boyutlarındaki ürün, yüzde 83 ile 98,7 arasında tutarlı tespit yapabiliyor.

Britanya / London College Üniversitesi, Alzheimer hastalığının insandan insana bulaşabildiğine yönelik ilk kanıta ulaştı. Sebep olan ise büyüme geriliği yaşayan çocuklara yönelik hormon tedavisi sürecinde aktarılan toksik proteinler.

---

Kapanış Notları

Bu hafta Oksijen gazetesindeki sayfamda, bültenin girişinde yer verdiğim Neuralink’in beyin çipininin insan üzerindeki ilk denemesine yer verdim.

Son hatırlatmalar

Aşağıdaki forma e-posta adresinizi yazarak (ücretsiz) abone olabilirsiniz.

Dilerseniz Patreon sayfam üzerinden bu çabamı maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.

Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋‍♂️