Dünya Halleri: 97

08-14 Mayıs 2023 tarihleri arasında gözümün önünden geçenler arasından bir seçki.

Bültenimiz bugüne dek pek çok ilginç ana tesadüf etti. Bu seferki muhtemelen en iddialı olanı. Bugün Türkiye Cumhuriyeti’nin yeni milletvekillerini ve cumhurbaşkanını belirliyoruz. Belirlenen şeylerin bunun çok daha ötesinde olduğu söyleniyor. Doğru. Hakkında konuşulmadık ayrıntı kalmadığı için ne yazsam gevezelik olacak. İki şey kayda geçsin yeter:

• Sağlıklı işleyen hiçbir demokraside seçimlere katılım bizdeki kadar yüksek olmaz. Çünkü düzgün bir demokraside seçmen (halk) her zaman söz sahibi ve belirleyicidir. Az gelişmiş demokrasilerde ise sadece seçimden seçime hatırlanır. Ne mutlu ki biz, seçimlerin hala belirleyici olabildiği ülkelerden biriyiz. Bu çok kıymetli ve korunası.

• Sonucu ne olursa olsun önümüzdeki dönemde Türkiye’nin siyasetten mümkün olduğunca arınması gerekiyor. Spordan festivale, bankacılıktan otomotive, dizilerden girişimciliğe kadar her taşın altından bir siyasi figürün ya da oluşumun fırladığı düzenin bizi çektiği noktayı hep birlikte gördük. Siyasetin ve siyasetçilerin hayatın bu kadar merkezinde olması sadece geri kalmış ülkelere hastır.

Nihayetinde hepimiz daha güzel bir ülke hayali ile çabalıyoruz. Yeter ki pusulamız şaşmasın.

Böylesi bir günde dahi dünyanın hallerine ilgisini diri tutanlara selam olsun.

---

Haftanın Tortusu

Okyanus yüzeyi sıcaklıkları son haftalarda rekor seviyeye ulaştı. Sebebi tam olarak anlaşılamayan gelişmenin iklim krizinde yeni bir kilometre taşı olduğu düşünülüyor.

Microsoft oyun şirketinin CEO'su Phil Spencer, konsol rekabetinde geleneksel yöntemlerle Sony ve Nintendo'yla başa çıkamayacaklarını belirtti. Spencer "Xbox One ile kaybetmesi en ağır bedelli kuşağı kaybettik" itirafını yaptı.

Ek bilgi: Avrupa Birliği, Microsoft'un oyun şirketi Activision'ı 69 milyar dolara satın almasını onaylama kararı aldı.

Dünyayı Saran Ağ

Elon Musk Twitter'ı geçen yıl  ("benim olacak fıstık, vurucam kırbacı!" edasıyla) 44 milyar dolara satın alarak CEO koltuğuna oturmuştu. Aradan geçen sürede müessesenin kelime anlamıyla "içinden geçen" Musk, sahneden çekilme kararı aldığını açıkladı. Yerine 6 hafta içinde medya şirketi NBCUniversal'ın reklam yöneticisi Linda Yaccarino'nun geleceği konuşuluyordu, resmen de onaylandı.

Twitter CEO'su Elon Musk, birkaç yıl süreyle giriş yapılmayan hesapların silineceğini açıkladı. Bu sayede birçok kullanıcı adı yeniden hizmete sunulmuş olacak.

Yapay zeka destekli araçlar konusunda geri kaldığı için akıbeti tartışma konusu olan Google, ana ürünü olan arama hizmetini daha görsel, kişisel ve insani hale getirmek için çalışıyor. Şirket adına önemli tehditlerden biri de yeni nesil kullanıcıların aramalarını Instagram ve TikTok gibi mecralara kaydırmış olması.

Ek bilgi: Şirket bu hafta düzenlenen geleneksel "Google I/O" etkinliğinde "yıkılmadık, ayaktayız" mesajını verdi. Başta arama olmak üzere birçok üründe birçok yenilik, birçok güzellik. Aşağıdaki 10 dakikalık özetini tavsiye ederim.

YouTube, reklam engelleyicileri engellemek için hazırlıklara başladı.

Facebook ve Instagram'ın çatı şirketi Meta, sosyal ağların medya kuruluşlarına ve yayıncılara telif ödemesini gerektiren tasarının yasalaşması durumunda Kanada'daki faaliyetlerini durduracağını açıkladı.

Britanya'nın 4 Başbakan boyunca, 8 farklı bakanlığın işbirliğiyle, 4 yıl çalışarak hazırladığı ve taslağı dahi 250 sayfa tutan "Çevrimiçi Güvenlik Yasası" internet devlerinin uykularını kaçırıyor. Yasa, ilgili kurumların "gerekli durumlarda" dijital iletişim uygulamalarını takip edebilmesini şart koşuyor. Ancak mevcutların tamamına yakını uçtan uca (E2E) kriptolu çalıştığı için teknik olarak buna izin vermiyor. Yasanın yürürlüğe girmesi durumunda hizmetlerine son vermek zorunda kalacak (başta WhatsApp olmak üzere) pek çok uygulama yeni bir tartışmanın odağı haline geldi.

Ek bilgi: Uçtan uca (fakat kısmen) kriptolu doğrudan mesaj (DM) desteği sunan platformlar arasına Twitter da katılmak üzere.

Vietnam, bu yıl sonunda yürürlüğe girmesi kesinleşen yeni iletişim yasası kapsamında sosyal medya kullanmak isteyen yerli ve yabancıların ilgili kuruma kimlik bilgilerini onaylatmasını şart koşacak.

Yapay Zeka Gündemi

GPT ile biten yeniliklere güzel bir örnekle başlayalım: MetaGPT. Aklınızdaki fikri söylüyorsunuz, bir uygulama olarak kodlayıp veriyor. Ben bu satırları yazarken 16 binden fazla uygulamaya imza atmıştı.

Yapay zeka sektörünün 29 milyar dolar pazar değerine ulaşan lideri ChatGPT'nin saati 15 dolara çalıştırılan sözleşmeli "insanlar" tarafından eğitildiği ortaya çıktı.

Tıp alanından geniş katılımlı bir toplu bildiride yapay zeka tabanlı uygulamalarının insanlık için "varoşsal tehlike" oluşturduğuna dikkat çekildi.

ChatGPT'nin geliştiricisi OpenAI'ın en büyük yatırımcısı Microsoft'un çip üreticisi AMD ile kendi yapay zeka işlemcisini geliştirmek üzere çalışıyor.

Yapay zeka ile üretilmiş içerikleri tespit eden GPTZero adlı uygulama kısa sürede 1,2 milyon kullanıcıya ulaştı. Şirketin "Origin" adlı yeni ürünü ise Google Chrome tarayıcısına bir eklenti olarak yüklenerek bu yöntemle oluşturulmuş web sayfalarını tespit ediyor.

Ek bilgi: Mezenformasyon ile mücadele için çalışan NewsGuard adlı kuruluşun son raporuna göre şu an içeriği tamamen yapay zeka ile üretilen 49 haber sitesi hizmet veriyor.

E-ticaret sitelerinde ürünler için botlar tarafından yazılmış sahte yorumları yapay zeka algoritmasıyla tespit eden Fakespot, Firefox tarayıcısının geliştiricisi Mozilla Vakfı tarafından satın alındı.

ABD merkezli hızlı-gıda şirketi Wendy's, arabaya sipariş hizmetini Google teknolojisini kullanan yapay zeka destekli botlar ile vermeye başladı.

Yapay zeka sebebiyle ilk tutuklama Çin'de gerçekleşti Gansu bölgesinde 9 kişinin öldüğü (sahte) bir iş kazası görüntüsü üreten kişi tespit edilerek gözaltına alındı.

İnfografikleriyle meşhur Information is Beautiful grubu yapay zeka alanındaki güncel gelişmeleri derlemiş. Nefis bir görsel özet.

Keşif, İcat ve İnovasyonlar

Indiegogo sitesinde kitle fonlamaya açılan Eeva adlı ürün, çamaşırları aynı ünitede hem yıkayan hem de kurulayan; üstelik bir su giderine ihtiyaç duymayan yeni bir konsept. Hayata geçmek için ihtiyaç duyduğu fonun 65 katını toplamış olması da manidar.

Elektrikli araçlar otomotiv dünyasında hem üretici hem de tüketiciler adına yeni bir heyecan yarattı fakat "şarj etme" konusu iki taraf için de hala birçok yükümlülük içeriyor. ABD merkezli Autev adlı girişim, basit bir çözümle bir kısmını çözme iddiasında. Şirketin geliştirdiği otonom şarj istasyonu, uygulamasından çağırdığınızda bulunduğunuz noktaya gelerek aracınızı şarj etmenizi sağlıyor.

Autev’in çözümü yukarıdaki gibi. Benzer bir hizmeti otonom olmayan araçlarla sunan “EV-bee” adlı Türkiye kökenli bir girişim de var.

BMW geçtiğimiz yıl yeni serilerinde "koltuk ısıtma" işlevini kullanmak isteyenler için aylık 18 dolarlık üyelik paketini zorunlu kılmıştı. Yazılımla tanımlama (kısıtlama) kervanına Mercedes de katıldı. Şirketin Kuzey Amerika'da sattığı yeni nesil araçların (elektrikli) motorunu aylık 60 dolar vererek 60 beygir, 90 dolar vererek ise 80 beygir daha güçlü hale getirebiliyorsunuz.

Singapur ve MIT Üniversitesi ortaklığıyla kurulan Smart adlı kuruluş dünyanın en küçük LED'ine sahip holografik mikroskobunu üretti. Bu sayede mevcut herhangi bir akıllı telefonu mikroskoba çevirmek mümkün hale geliyor. Üstelik ekstra bir merceğe ihtiyaç duymadan.

ABD / Harvard Üniversitesi, taş devrinden kalma 100 bin yıllık bir insan (neandertal) dişi fosilinden ayrıştırdığı mikrobun genomundan yeni bir molekül üretti. Bu molekül yeni yakıt, ilaç ve benzeri faydalı ürünlerin üretiminde kullanılacak.

Kripto Gündemi

ABD, "madencilik" olarak da adlandırılan kripto para üretimi için harcanan elektriğe ek vergi getirmeyi planlıyor. Tasarı ilk yıl için yüzde 10, ikinci yıl için yüzde 20, sonrası içinse yüzde 30'luk kademeli ek vergiyi kapsıyor.

Dünyanın en büyük kripto borsası Binance, Rusya'ya yönelik ekonomik yaptırımları ihlal ettiği iddiasıyla ABD'de inceleme listesine alındı.

ABD'nin en büyük kripto borsası Coinbase'in CEO'su Brian Armstrong, yasal mevzuatların artan baskısını gerekçe göstererek şirket merkezini Birleşik Arap Emirlikleri'ne taşımayı düşündüklerini belirtti.

Göklerden Gelen Haberler

ABD merkezli MIT, Harvard ve Caltech üniversitelerinin ortak çalışmasında bir yıldızın bir gezegeni yutması ilk defa kayda alındı. 12 bin ışık yılı uzaklıktaki Aquila takımyıldızında gerçekleşen vaka, Dünya'nın 5 milyar yıl sonraki kaçınılmaz sonunun ön gösterimi olarak da değerlendiriliyor.

NASA, Voyager 2 aracının yolladığı bilgiler ışığında Uranüs'ün 4 Ay'ında su bulunduğunu açıkladı. Türkçesiyle "yaşanılabilir" 4 yeni alan.

İnsanlığın sadece Dünya'yı kirlettiğini sanmayın. Atıklarımızdan uzay da nasibini fazlasıyla almış halde. Uzay çöplerini temizlemek için kurulan İsviçre merkezli "ClearSpace" adlı girişim, "ClearSpace-1" kodlu ilk temizlik aracını Arianespace aracılığıyla (2026'da) fırlatmak üzere anlaşma imzaladığını açıkladı.

Sağlık Olsun

İngiltere'nin 3 ebeveynli ilk tüp bebeği bu hafta dünyaya geldi. MDT adıyla anılan bu yöntem, sağlıklı bir kadından alınan yumurta dokusunun (mitokondri) "geleneksel" annenin yumurta ve babanın spermleriyle döllenmesini temel alıyor.

İsveç / Linköping Üniversitesi enfeksiyon durumunda renk değiştiren bir  yara bandı geliştirmiş. Her başarılı inovasyon gibi gayet basit, gayet işlevsel.

"Snipr Biome" adlı Danimarkalı sağlık girişimi, genetik müdahale ile virüsleri öldürmede çok daha etkili yeni bir bakteri üretti. Birçok hastalığa sebep olan son derece dirençli E.coli (koli basili) bakterisini 8 kat güçlendirerek virüsleri yok etmeye programlayan çalışmada elde edilen yeni bakteriye "SNIPR001" adı verildi.

Çin merkezli teknoloji devi Baidu'nun ABD / California'daki araştırma merkezi, çok daha etkin mRNA aşıları geliştirecek bir yapay zeka algoritması üretti.

Çin, beyin - bilgisayar arayüzü (BCI) konusundaki bir araştırma kapsamında dünyada ilk defa bir farenin beynini bilgisayar ile eşzamanlı (senkron) hale getirdi. Bu amaçla kullanılan serebral kortekse doğrudan elektrot bağlama yönteminin insan beyni için zararlı olacağı düşünülüyor. (BCI çalışmaları ürpertici senaryoları gündeme getirmekle birlikte, özellikle bedensel işlevlerini kaybeden felç hastaları için önemli vaatlere sahip.)

1991 yılında Parkinson teşhisi konan oyuncu Michael J. Fox,  1998 yılında durumunu kamuoyuyla paylaşarak bu hastalığın tedavisine yönelik çalışacak bir vakfı hayata geçirmişti. Vakıf bu hafta yaptığı açıklamada Parkinson'un hem teşhisi hem de tedavisi için kilit rol oynayacak biyoişareti (biomarker) omurilik sıvısında bulduklarını müjdeledi.

Bağışıklık sisteminin temel unsuru T hücreleri başta kanser olmak üzere her tür tehdit ve hastalığa karşı durmaksızın mücadele ediyor. Ancak zamanla oluşan "yorgunluk" bu konudaki başarı olasılıklarını düşürüyor. Cilt kanseri üzerine yürütülen bir araştırmada bu yorgunluğa T hücrelerinin üzerinde oluşan "PSGL-1" adlı bir proteinin sebep olduğu anlaşıldı. Buna yönelik immünoterapi sonucunda işlevsiz T hücrelerinin kanser ile yeniden mücadele etmeye başladığı gözlendi.

---

Kapanış Notları

Bu hafta Oksijen gazetesindeki yazımda ufukta bekleyen konulara ve sorulara değindim.

Son hatırlatmalar

Aşağıdaki forma e-posta adresinizi yazarak (ücretsiz) abone olabilirsiniz.

Dilerseniz bu çabamı Patreon sayfam üzerinden maddi katkılarınızla destekleyebilirsiniz.

Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋‍♂️