Dünya Halleri: 88
06-12 Mart 2023 tarihleri arasında gözümün önünden geçenler arasından bir seçki.
Kapitalizmin altın kuralıdır: “Ölçemediğini, yönetemezsin”. Dolayısıyla planlı, programlı bir yönetim ufku için somut verilere ihtiyaç var.
Çorap, araba, füze gibi somut şeyler üreten imalathanelerin ölçümü kolay. “Özgürlük” ya da “mutluluk” gibi soyut kavramlar öyle değil. Yine de anlamlı değişkenler ışığında onları da tartmaya çalışan irili-ufaklı yüzlerce oluşum var.
Özgürlükler adına en kabul görenlerin başında “Freedom House” geliyor. Siyasi seçimlerin güvenilirliği, kanun ve düzenlemelerin ne kadar adil ve kapsayıcı olduğu, vatandaşların sivil toplum faaliyetlerine ve siyasete katılımındaki hürriyetleri, muhalefetin iktidara gelme ihtimali, azınlık hakları gibi uzun bir kriter listesi ışığında ölçümler yaparak raporluyor.
Kuruluş bu sene 50 yaşına girdi. 2023 raporunun özeti dünya genelinde baskıcı (otoriter) rejimlerin yükselişi ile birlikte demokrasinin krize doğru ilerlediği konusunda uyarılar içeriyor. Raporun kapsadığı 194 ülke arasında 34’ü özgürlükler karnesinde notunu yükseltirken, 35’i gerilemiş.
Raporun Statista tarafından görselleştirilmiş şekli aşağıdaki gibi. Yeşiller “özgür”, sarılar “kısmen özgür”, mor olanlar ise “özgür olmayan” ülkeleri ifade ediyor.
Peki en özgür ülkeler hangileri? Kuzey Avrupa’dan İsveç, Norveç ve Finlandiya 100 üzerinden 100 puan ile ilk sırada. Ardından 99 puanla Yeni Zelanda ve 98 puanla Kanada geliyor. Güney Sudan ve Suriye ise 1 puan ile son sırada.
Türkiye’yi merak ediyor olmalısınız. 32 puan ile “özgür olmayan” ülkeler arasında. (Daha da ayrıntı isterseniz buyrun.)
Dünya Halleri içeriği bu hafta -yarısını elemiş olmama rağmen- rekor seviyede yüklü. Bu sebeple konuyu “bağlamını vererek” kapatayım: bültende ismi sıkça geçen ülkeler ile yukarıdaki veriler arasında tesadüfle açıklanamayacak, doğrusal bir ilişki var.
Haftanın Tortusu
ABD'de hamile bir kadına saldıran gaspçı, Volkswagen marka aracını (arka koltukta oturmakta olan 2 yaşındaki çocuğuyla birlikte) çaldı. İhbarı alan polis Volkswagen'in takip hizmeti "Car-Net"e başvurarak aracının konumunu öğrenmeye çalıştı. Ancak Car-Net, araç sahibinin "hizmete abone olmadığı" gerekçesiyle bu bilgiyi vermeyi reddetti. 150 dolarlık üyelik ücretinin ödenmesinin ardından paylaşılan bilgi sayesinde araç ve çocuk emniyet güçleri tarafından kurtarıldı.
"Yatırımcıları Günü" başlıklı geleneksel yıllık toplantısında paydaşlarıyla bir araya gelen Tesla CEO'su Elon Musk, üçüncü dönem stratejisini paylaştı. Doğaya saygılı sürdürülebilir enerji kaynaklarını temel alan plan, dünya gayrısafi hasılasının yüzde 10'una denk gelen 10 trilyon dolarlık yeni bir yatırım hedefi içeriyor. Bu sayede 240 teraWatt saatlik enerji depolama tesisleri ve 30 teraWatt saat kapasiteli yenilenebilir enerji üretim santralleri inşa edilecek. Tesla'nın nihai hayali (tahmin edileceği üzere) tüm araçların elektrikli ve otonom olacağı bir gelecek.
İran dünyanın en büyük ikinci lityum madenini keşfettiğini duyurdu.
Ek bilgi: Elektrikli araçlar başta olmak üzere birçok elektronik cihazda yer alan (lityum-iyon) pillerin ana bileşeni olduğu için lityum madenine “geleceğin petrolü” gözüyle bakılıyor.
Açık kaynak dünyasının en popüler kesişimi Linux, ortak bir uygulama merkezi ve paket standardı üzerinde çalışıyor. GNOME ve KDE gruplarının geliştirdiği proje Flatpak'i ortak standart haline getirmeyi amaçlıyor. Böylece farklı Linux dağıtımları (aynen Apple AppStore ya da Google PlayStore'da olduğu gibi) tek bir merkezden aynı uygulamaları yükleyebilecek. Bu dönüşüm uygulama geliştiriciler için de büyük kolaylık sağlayacak.
Sarı bir iPhone 14 ilginizi çeker miydi? Artık mümkün.
Ek bilgi: 2022'de dünyanın en çok satan 10 akıllı telefonunun 8 tanesi Apple imzalıydı.
Meta (Facebook), uğruna adını değiştirdiği Metaverse stratejisinde yapıtaşı olacak sanal ve artırılmış gerçeklik aksesuarlarında yeni bir indirim daha duyurdu. CEO Mark Zuckerberg tarafından yapılan açıklamayla Oculus şirketi üzerinden ürettiği seride yer alan 256GB kapasiteli "Quest 2" modelinin fiyatı 340 dolara indi. 1.500 dolardan satışa çıkan "Meta Quest Pro" modeliyse yeni indirimle 1.000 dolara geriledi. En küçük boyutlu "Quest 3" modelinin ise önümüzdeki sonbaharda, en pahalı seçenek olarak satışa sunulacağı öngörülüyor.
ABD Hazine Bakanlığı ülkesinde hizmet veren şirket ve yatırım fonlarının çıkar çatışması yaşanan yabancı ülkelerde yatırım yapmasını engelleyecek yeni bir düzenleme üstünde çalışıyor. Özellikle belirtilmese de bu değişimin Donald Trump'ın başkanlığı dönemine dayanan Çin-ABD eksenli ticaret savaşına yönelik bir adım olduğu biliniyor.
ABD'nin ardından Hollanda da Çin'e yarıiletken teknolojileri ihracatını kısıtlama kararı aldı.
Dünyayı Saran Ağ
Twitter'ın geliri Aralık ayında (bir önceki yıla kıyasla) yüzde 40 oranında geriledi.
Ek bilgi: Elon Musk Kasım ayında Twitter'ın iflas etme riski bulunduğunu ifade ederek 2023 sonuna dek gelir-gider dengesini kurmayı öncelikli hedef olarak belirlemişti. Musk'ın satın almasının ardından büyük şirketlerin platformdaki reklam harcamaları yüzde 71 azalmış durumda.
Spotify bu hafta Tiktok, Instagram ve YouTube karışımı yeni tasarımını paylaştı.
Meta (Facebook) binlerce çalışanıyla daha yollarını ayırmaya hazırlanıyor.
TikTok'tan mahrum bir hafta mümkün değil. Ona da maddeler ışığında bakalım:
Şirketin yeni tanıttığı "TikTok Series", içerik üreticiler için yeni bir gelir modeli seçeneği oluşturdu. Bu formatta 20 dakikaya kadar videolar ücretli içerik olarak takipçilere sunulabiliyor.
Kendisine yönelik mahremiyet konusundaki endişelerden yola çıkan şirket, Avrupa özelinde "Project Clover" adıyla düzenlediği veri güvenlik kurallarını kamuoyuyla paylaştı.
Çekya Siber Güvenlik Kurumu, kullanıcılarından topladığı bilgilerin yarattığı potansiyel riskleri gerekçe göstererek TikTok kullanılMAması yönünde uyarıda bulundu.
Kamu kurumları ve şirketlerin kendi cihazlarında TikTok ve benzeri uygulamaların kullanımını yasaklamasının beklenmedik yansımalarından biri de "iş telefonu" kavramının yeniden gündeme gelmesi oldu.
Son olarak mahremiyet konusunda sabıkalı bir diğer uygulama WhatsApp’ın da Avrupa Birliği’ne karşı daha şeffaf olma sözü verdiğini ekleyeyim.
Yapay Zeka Gündemi
Romanya Başbakanı Nicolae Ciuca kabinesine bir yapay zeka danışmanı görevlendireceğini açıkladı. Siyaset tarihinde bir ilk olacak girişim seçmenlerin sosyal medya paylaşımlarını analiz ederek talep ve tepkilerini anlık olarak ölçecek ve bakanlar kurulunun aldığı kararları bu doğrultuda değerlendirerek tavsiyelerde bulunacak.
Yüklediğiniz fotoğrafları hareketli görüntülere dönüştüren yapay zeka destekli "Deep Nostalgia" hizmetine mutlaka denk gelmişsinizdir. Arkasında çalışan teknolojinin sahibi D-ID şirketi benzer bir çözümü görüntülü iletişim kurabileceğiniz chat.D-ID adlı sentetik sohbet botuna uyarladı. Ortaya yine hayranlık ile ürperme arasında gidip-geldiğiniz bir sonuç çıkmış.
Ödevlerde kullanıldığı gerekçesiyle eğitim dünyasında büyük tartışmalar yaratan OpenAI şirketinin yapay zeka botu ChatGPT'nin (ABD özelinde) öğrencilerden çok öğretmenler tarafından kullanıldığı ortaya çıktı. Walton Vakfı tarafından yürütülen araştırmanın sonucuna göre öğretmenlerin yüzde 51'i, öğrenicilerinse yüzde 33'ü bu çözümü kullanmış. Ankete katılan eğitmenlerin yüzde 59'u ChatGPT'nin eğitimde kabul edilebilir bir yapıya mutlaka kavuşacağını belirtmiş.
The Intercept sitesinin ulaştığı belgelere göre ABD Özel Operasyonlar Komutanlığı örtülü operasyonlarda kullanmak üzere propaganda ve aldatma amaçlı yapay zeka destek sistemleri üstünde çalışıyor.
86. sayıda Spotify'ın yapay zeka destekli kişiselleştirilmiş radyosu "AI DJ" hizmetini tanıtmıştım. ChatGPT destekli benzer bir hizmet ise "RadioGPT" adıyla yayına geçti. Yayın içindeki haberler, hava durumu, trafik yoğunluk bilgileri ve reklamları dinleyicinin konumu ve dinlediği zamana göre özelleştiriliyor.
Resmi blogundaki paylaşıma göre ChatGPT entegrasyonunun yarattığı heyecan ile Microsoft'un arama motoru Bing, günlük 100 milyon kullanıcıya ulaşmış.
Bilgi düzenleme hizmeti Notion'dan sonra Grammarly de benzer bir yapay zeka asistanını GrammarlyGO adıyla duyurdu. Bu çözüm ile metinleri istenen özellikler ekseninde düzenlenebiliyor veya tamamen yeniden yazılabiliyor.
Discord da durur mu? Yapıştırıverdi emsal hizmetini.
Google ise bu azgın rekabette kaybettikleri için eski bir ürünün stratejisine sığındı: Google+.
Mahremiyet odaklı arama motoru DuckDuckGo (yine ChatGPT destekli) emsal hizmeti "DuckAssist"i duyurdu.
Microsoft Almanya kaynaklı bilgilere göre ChatGPT'nin de temel aldığı GPT-3 altyapısının yeni sürümü GPT-4 önümüzeki hafta hizmete girecek.
MovieWeb'de "neden benim aklıma gelmedi?" dedirten bir listeye denk geldim: "Yapay Zeka'nın bizi öldürmek isteMEdiği bilim-kurgu filmleri". (Hepsini de izlemişim!)
Keşif, İcat ve İnovasyonlar
Denizde yaşayan böcekler lüks menüleri süslerken, karada yaşayanlar (nedense) çok az kişiyi cezbediyor. Oysa proteinden yana son derece zengin ve kolestrolsüz yapıları bir yana, kolay ve düşük maliyetli üretim avantajıyla da kara böcekleri "alternatif gıda" olarak gündemdeki paylarını sürekli artırıyor. Bu veriden hareketle yola çıkan Estonya merkezli "FlyFeed" onları "evcil hayvan maması" olarak kullanarak daha yumuşak bir geçiş üzerinde çalışıyor. Sinek larvalarından üretilen gıdalar geleneksel mama bileşenlerine kıyasla 100 kat daha hızlı üretilebiliyor. Bu alanda sıkça kullanılan tavuk etine kıyasla da 3 kat ucuz.
Boston Dynamics, Tesla ve Apple gibi alanında öncü şirketlerden ayrılan 40 kişilik bir ekibin büyük bir gizlilik içinde geliştirdiği "Figure" adlı insansı robot, sektörde yeni bir oyuncuyu daha müjdeledi. Tesla'nın robotuna oldukça benzeyen Figure, insan kıtlığı çekilen üretim, denizcilik, lojistik, depoculuk ve perakende gibi sektörlere özel geliştirilmiş.
İsrail merkezli CaPow adlı girişim şarja ihtiyaç duymayan taşıyıcı depo robotu geliştirdi. Kullanılan çözümde robotlar enerjilerini altlarına yapıştırılan plakalar sayesinde güzergahları boyunca kablosuz olarak yerden topluyor. Böylece pil ağırlığından kurtulmanın sunduğu verimlilik bir yana, şarj olma süresindeki zaman ve iş kaybı da ortadan kalkıyor.
Segway, oturarak kullanılabilen yeni elektrikli scooter modelini tanıttı. Tek şarjla 130 km yol alabilen araç saatte 105 km hıza ulaşabiliyor. Seçenek olarak alınabilen ekstra pil ile menzil 65 km daha uzuyor.
Kripto Gündemi
Britanya piyasa düzenleme kurumu, ülke genelinde yaygınlaşan yasadışı kripto para ATM'lerine yönelik operasyon başlattı. Amaç hem kullanıcıların mağduriyet ihtimalini gidermek hem de para aklama ihtimalinin önüne geçmek.
Ek bilgi: CoinATMRadar sitesinin verilerine göre 2020 yılında 270 olan kripto para ATM'si sayısı şu an sadece 19. Bunun sebebi gerçekten faaliyetlerin daralması mı yoksa kendilerini gizlemeleri mi, bilinmiyor.
Usülsüzlüklerden dolayı iflas eden kripto para borsası FTX'in ardından camianın önde gelen bankalarından Silvergate de Çarşamba günü operasyonlarını durduracaklarını açıkladı. Gelişme kripto para piyasalarında büyük düşüşlere sebep oldu.
Göklerden Gelen Haberler
2 ABD, 1 Rus ve 1 Birleşik Arap Emirlikleri astronotunu Uluslararası Uzay İstasyonu'na (ISS) taşıyan SpaceX şirketine ait otonom kapsül yolculuğunu başarıyla tamamladı. 6 ay sürecek bir görev için çıkılan sefer, 25 saat sürdü.
"Relativity Space" adlı girişimin yüzde 90'ını 3D yazıcılar kullanarak ürettiği 33,5 metre yüksekliğindeki "Terran-1" roketinin ilk deneme uçuşu itiş düzeneğinde tespit edilen sorunlar nedeniyle ertelendi.
ABD / Florida merkezli "Lonestar Data Holdings" adlı girişim, bu yıl sonu Ay'da kuracağı veri merkezi için 5 milyon dolar daha yatırım aldı (detaylar).
Japonya merkezli "Iwaya Giken" adlı girişim ultra zenginler için uzay turizmini mümkün kılacak yeni bir araç geliştirdi. 1,5 metre çaplı küre şeklindeki "Open Univercse" kodlu araç atmosferdeki atmosferdeki seyrini 2 saat içinde 25 km yükselmesini sağlayan bir helyum balonuyla gerçekleştiriyor. Bu irtifada 1 saat süren göz banyosunun ardından 1 saatlik iniş yolculuğu başlıyor. Araç biri pilot, biri yolcu tarafından kullanılan 2 koltuktan ibaret. Önümüzdeki yıl başlayacak ticari seferlerde yolculuk bedeli 180 bin dolar olarak belirlendi.
Sağlık Olsun
VR (sanal gerçeklik) başlıklarının sağlık alanında kullanımına yönelik ilginç bir örnek: Lokal anestezi ile gerçekleştirilen açık ameliyatlarda hastayı rahatlatmak.
ABD / Tulane Üniversitesi'nin araştırma raporuna göre "keto" ve "paleo" olarak bilinen diyetleler en düşük beslenme kalitesine sahip ve en yüksek karbon salımına sebep oluyor. Yüksek oranda yağ ve düşük karbonhidrat temelli ketojenik beslenme her bin kalori için 3 kg karbondioksit salımına imza atıyor. Tahıl ve bakliyat ağırlıklı paleo diyetinin karbon ayakiziyse 2,6 kg. Vegan beslenmede bu miktar 0,7 kg'a kadar geriliyor. Beslenme kalitesi adına en yüksek skoru alan düzen "pesketaryen" diyet oldu. Aynı çalışmaya göre et tüketenlerin üçte birinin sebze / tahıl tabanlı beslenmeye geçmesi, tek başına 547 milyon kilometrelik araç yolculuğu oranında karbon salımını engellemeye yeterli.
Kanada / British Columbia Üniversitesi'nden bir araştırma grubu kanser hastalarının kalan ömrünü hesaplama konusunda yapay zeka tabanlı bir çözüm geliştirdi. "Doğal dil işleme" yöntemini kullanan sistem hastanın beyanlarını, tetkik bulgularını ve onkolog hekimin görüşlerini temel alıyor. Algoritma 6, 36 ve 60 aylık tahminlerde yüzde 80 oranında başarılı.
Elon Musk'ın Neuralink adlı şirketiyle 2019 yılından bu yana beyne takılacak bir "mucize çip" üzerinde çalışıyor. Felçlilerin yürüyebilmesi, körlerin görebilmesi, hayal ve rüyaların kaydedilebilmesi gibi iddialı hedeflere sahip girişimin insanları bir siborga dönüştürme ihtimali de var. Ancak bu hafta ABD sağlık düzenleme kurumu FDA'in çipin tehlikeli olduğu gerekçesiyle çipin insan üstünde denenme taleplerini senelerdir reddettiği; hatta yasakladığı ortaya çıktı. Şirketten ayrılan eski çalışanlar da teknolojinin henüz çok erken safhada olduğunu ve Musk'ın acele ettiğini savunuyor.
40 yaş üstündekilerin yüzde 40'ında görünen disk sıkışmalarına bağlı omurilik sorunları, ağrı dışında sebep olduğu hareketsizlik ile başka rahatsızlıkların da kapısını aralıyor. Bu soruna yönelik 3 yıldır sürdürülen bir çalışma, sorunlu bölgeye enjekte edilen tek dozluk özel bir hücre karışımıyla bu bozukluğu giderebildiğini iddia ediyor. Çözümün temelinde bölgeye zerkedilen hücrelerle yeni ve sağlıklı doku üremesine destek olmak yatıyor.
Kapanış Notları
Bu hafta Oksijen gazetesinde teknolojinin yarattığı uçurumun yarattığı açmazlara değindim.
Son hatırlatmalar
Bu özetleri her Pazar saat 10:00'da bir e-posta bildirimi olarak almak isterseniz aşağıya e-posta adresinizi yazmanız yeterli.
Maddi katkı sunmak isteyenler için bir Patreon sayfamız ve arşiv taraması yapacaklar için basit fakat işe yarar bir arama motorumuz olduğunu hatırlatmış olayım.
Haftaya yeniden görüşebilmek ümidiyle. 🙋♂️
Serdar Bey mrb,
Değişim hızının inanılmaz artığı şu dönemde, sizlerden gelen bu özet resmen ilaç gibi.
Algı & içselleştirme hızımızdan yüksek bu değişim döneminde ben sakinleştirici bir ilaç gibi okuyorum, emeğnize ve katkınıza sağlık, bizler için çok değerli umarım gençler de bir an önce değerin keşfine varır.
Büyük bir alt üst oluşun yaşandığı zamanımızda, paylaştığınız içerikler bizlere gideni ve gelmekte olanı anlama konusunda eşsiz katkı sağlıyor, emeklerinize sağlık...